بخشی از مقاله
چکیده:
نفوذ گستردهی رسانههای ارتباط جمعی بر افکار عمومی از یکسو از سویی دیگر دسترسی آسان به آنها، موجب شده تا این رسانهها بهعنوان یکی از مهمترین ابزارهای نوین زندگی اجتماعی در خدمت اقشار مختلف جامعه و بهتبع برنامهریزان و سیاستگذاران اجتماعی قرار گیرند و هرروزه بر نقشها و کارکردهای آنها در جامعه افزوده شود. یکی از مهمترین نقشهای این رسانهها جهتدهی به افکار عمومی و ایجاد تحریکات اجتماعی است که در بخشهای مختلف جامعه کاربرد دارد. یکی از این نقشها ایجاد نگرش مثبت به حمایتهای اجتماعی و یاری محرومین است که انتظار میرود، بتوان با استفاده از ظرفیت رسانههای عمومی در این زمینه اقدام نمود.
یافتههای این تحقیق که بر اساس پژوهشی کیفی و مصاحبههای عمیق صورت پذیرفته، حاکی از آن است که زنان مصاحبهشونده هرروزه جزء مصرفکنندگان اصلی رسانههای جمعی بوده و تلویزیون به علت دسترسی آسان، بهعنوان پرمخاطبترین رسانهی عمومی موردتوجه آنان قرارگرفته است. همچنین نتایج تجزیهوتحلیل مصاحبههای عمیق کیفی نشان میدهد، پاسخگویان تحت تأثیر برنامههای رسانههای عمومی که سعی در جلب حمایتهای اجتماعی دارند، بوده و مهمترین این برنامهها را جشن رمضان، جشن نیکوکاری، تبلیغات تلویزیونی مؤسسات خیریه و مواردی نظیر آن ذکر میکنند که معتقدند این برنامه بهصورت مقطعی و در زمانهایی خاص نمایش داده میشود که به نظر اثربخشی آن را کم مینماید.
مقدمه:
امروزه رسانههای عمومی و ارتباط جمعی، نقش اصلی انتقال پیام را بر عهدهدارند و بسیاری از مفاهیم، ارزشها و باورها بهصورت مستقیم و یا غیرمستقیم از طریق ابزارهای ارتباط جمعی به مخاطبان انتقال داده میشود و روزانه مخاطبان این ابزارها با حجم وسیعی از اطالعات، اخبار و ایدههای نو جدید مواجه میشوند که میتوانند در تغییر و اصالح نگرشها و باورهای آنها و همچنین جهتدهی به رفتار و اعمالشان نقش اساسی ایفا نماید؛ بنابراین در دنیای امروز وسایل ارتباط جمعی، ابزار اصلی برنامه ریزان و سیاستگذاران اجتماعی است که میتوانند با بهرهگیری مناسب از آن تغییرات و تحوالت مناسب با شرایط جامعه به وجود آورند، این مسئله از آنجا حائز اهمیت میشود که برنامه ریزان و سیاستگذاران اجتماعی میتوانند با استفاده از پتانسیل موجود در رسانهها در شکلدهی افکار عمومی و کارکردهای آن، جامعه را به سمتوسوی تقویت هنجارها و ارزشهای اجتماعی، اتحاد ملی، باورها و اعتقادات دینی و در پی آن کاهش آسیبهای اجتماعی حرکت دهند.
یکی از مهمترین مسائل روز جامعه ما، بحث فقر و نابرابری و به دنبال آن فراهم نمودن زمینهی کاهش فقر و نابرابری و ایجاد فرصتهای برابر و حمایت از محرومین در جامعه است. ازاینرو انتظار میرود رسانههای ارتباط جمعی نظیر تلویزیون، رادیو، روزنامه، اینترنت و مانند آن به علت فراگیری، همگانی بودن، دسترسی آسان و همچنین نفوذ باالیی که در زندگی روزمرهی اقشار مختلف جامعه پیدا نموده، نقش اساسی در شکلدهی و جهتدهی افکار عمومی در جهت فقرزدایی و حمایت از محرومین بر عهده گیرند.
در حقیقت با استفاده از فناوریهای نوین ارتباطی امروزه میتوان بهراحتی مسائل اجتماعی جامعه را برای آحاد مردم تعریف، تولید و بازتولید نموده و راهکارها و راهحلهای مقتضی با آن را ارائه داد و در سطح جامعه درونی نمود، البته بدین مسئله نیز باید توجه شود؛ آنچه از سوی مردم پذیرفته میشود که تا حد بسیار باالیی اقناعکننده افکار عمومی و موردپذیرش جمعی باشد، در غیر این صورت برنامههای فاقد محتوا و غیر واقعی محکومبه شکستند. ازاینرو در این تحقیق سعی شده است نقش و جایگاه رسانههای عمومی در گسترش حمایتهای اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد. این مسئله از آنجا حائز اهمیت میشود که از یکسو فقر و محرومیت یکی از مهمترین آسیبهای اجتماعی است که در یک کشور وجود داشته و بهنوعی مادر تمامی آسیبهاست و از سوی دیگر رسانههای عمومی با توجه به کارکردها و نفوذپذیری که در سطح جامعه دارند، میتوانند با ایجاد وفاق ملی و همچنین یکپارچگی برای مبارزه با فقر و کاهش آن در جامعه و همچنین گسترش حمایتهای اجتماعی، افکار عمومی را هدایت نمایند.
2.مالحظات نظری:
تاکنون تحقیقات متعددی با موضوع رسانه صورت پذیرفته، بااینحال میتوان گفت تقریبا تحقیقی با موضوع «تبیین نقش و جایگاه رسانههای عمومی در گسترش حمایتهای اجتماعی» صورت نپذیرفته است. با توجه به این مسئله محققین بر آن شدند تا با انجام تحقیقی کیفی و اکتشافی ابعاد موضوع را مورد بررسی قرار دهند. ازاینرو در این پژوهش محققین قصد نظریه آزمایی نداشته و تحقیق جنبه اکتشافی و توصیفی دارد، بنابراین نظریهیا نظریاتی خاص بهعنوان چارچوب تئوری تحقیق در نظر گرفته نشده، بلکه نظریات موجود در حوزهی رسانه بهعنوان مالحظات نظری در مراحل مختلف پژوهش، بهعنوان تئوریهای استنادی مدنظر بوده و به آنها ارجاع شده است. در ذیل برخی از این نظریات آورده شده است.
.1.2 نظریه مخاطبان فعال
در رویکرد مخاطب فعال که مخاطب را بهره گیرد، استفادهکننده و انتخابگر در مقابل رسانه محسوب میکند، ابعاد گوناگونی در منابع مختلف در نظر گرفته شده و صاحبنظران، برای فعال بودن مخاطب، معانی و مفاهیم متفاوتی بیان نمودهاند. فرانک بیوکا - 1988 - پنج ویژگی مخاطب فعال را که نظریههای این گرایش بر آن داللت دارند، اینگونه برشمرده است:
.1 گزینشگری: ما میتوانیم مخاطبانی را فعال بنامیم که دست به انتخاب میزنند و در مورد رسانهها و محتوای آنها دارای تشخیصاند. این فعالیت اجتماعی در استفاده برنامهریزی شده از رسانه و الگوهای ثابت انتخاب، قابلمشاهده است. ازاینرو استفاده بیشازحد از رسانهها - بخصوص تلویزیون - . «غیر گزینشگرانه» و درنتیجه غیرفعاالنه تلقی میشود. روی هم رفته گزینشگری، تعبیر بسیار ناقصی از فعالیت مخاطبان است و بعضا تنها میتواند نشانگر واکنش مردم، به وجود تعداد زیادی از گزینههای رسانهای باشد.
2. نفع گرایی: مخاطب رسانهای بنابراین تعبیر «مظهر مصرفکننده منفعتجو» است. در اینجا مصرف رسانه نشاندهنده ارضای برخی نیازهای کموبیش آگاهانه است، نیازهایی که در رویکرد «بهرهوری و خرسندی» بیانشده است.
3. قصدمندی: مطابق این تعریف، مخاطب فعال فردی است که طور فعاالنه به پردازش اطالعات و تجارب دریافت شده میپردازد. این نوع فعالیت بیش از آنکه مقدم بر استفاده از رسانه باشد، همزمان با آن انجام میگیرد.
4. مقاومت در برابر تأثیر: بر اساس تعریف «مخاطبان سرسخت»، مفهوم فعالیت در اینجا بر محدودیتهایی تأکید میکند که اعضای یک گروه از مخاطبان در برابر تأثیرات یا آموزشهای ناخواسته ایجاد میکنند.
5. درگیری: در تعریف و چگونگی اندازهگیری درگیری مخاطبان، نظریات مختلفی وجود دارد اما در کل میتوان چنین گفت که هرقدر مخاطبان بیشتر در تجربه رسانهای خود «درگیر» یا «غرقشده» باشند، به همان نسبت میتوان از درگیری آنها حرف زد. این مقوله را میتوان «برانگیختگی عاطفی» نیز نامید.
.2.2نظریه استفاده و رضایتمندی - خشنودی -
نظریه استفاده و رضایتمندی1، نظریههای گیرنده محور و روانشناختی است. در این نظریه پیامگیران عناصری فعال و گزینشگر بهحساب میآیند. با توجه به این نظریه مخاطبان گذشته از اینکه قدرت انتخاب دارند و میتوانند از پیام و محتوایی که خواستار آن نیستند روی برگردانند و به سراغ نوع دیگری از محتوا بروند، ممکن است از برنامههای واحد نیز اثر مختلف بپذیرند.
نظریه رضایتمندی متذکر میشود که فرستنده و گیرنده ممکن است با چشماندازهای مختلفی وارد فراگرد ارتباط شوند.
