بخشی از مقاله
چکیده
تحقق اهداف و رسالتهای آموزشی با هر رویکردی منوط به چگونگی و کیفیت برنامه درسی است که برای آن طراحی و تدوینشده است. رویکرد یادگیری الکترونیکی نیز از این قاعده مستثنی نیست و توجه به عناصر برنامه درسی شامل اهداف، محتوا، روشهای یاددهی-یادگیری و ارزشیابی و طراحی و تدوین آن ها متناسب با ویژگیهای خاص اینگونه محیطهای یادگیری یکی از مهمترین اموری است که لازم است در طراحی هر دوره آموزشی با این رویکرد مورد مداقه بیشتری قرار گیرد. هدف از انجام مطالعه حاضر تبیین ویژگیهای عناصر برنامه درسی در محیط یادگیری الکترونیکی از منظر اساتید و صاحبنظران فعال در این حوزه است.
مطالعه حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی است که در ان ضمن مطالعه و بررسی محتوای کتب و مقالات مرتبط، با دوازده تن از اساتید و متخصصان در حوزه های ذی ربط مصاحبه های انفرادی به شکل عمیق برگزار شد. نتایج بیانگر آن هستند که با توجه به تفاوت بین شرایط، قابلیتها و امکانات محیطهای یادگیری الکترونیکی با محیطهای یادگیری سنتی و حضوری، متمایز ساختن ویژگی های عناصر برنامه درسی در اینگونه محیطها ضرورت دارد و ویژگیهای فنی هر یک از عناصر برنامه درسی از حیث تعلیم و تربیتی و تکنولوژیک در محیطهای یادگیری الکترونیکی به تفکیک مورد تبیین قرار گرفته اند.
واژه های کلیدی :برنامه درسی، یادگیری الکترونیکی، عناصر برنامه درسی
مقدمه
امروزه، با ورود فناوریهای ارتباطی جدید به عرصه آموزش ماهیت فرایند یاددهی - یادگیری تغییر کرده است و به ایجاد رویکردهای جدید یادگیری مانند یادگیری الکترونیکی منجر شده است. نظام آموزشی هر کشور مسئولیت خطیر تربیت افراد برای برآوردن نیازهای تخصصی کشور و انتقال میراث علمی- فرهنگی از نسلی به نسل دیگر را بر عهده دارد.یکی از عناصر مهم هر نظام آموزشی از جمله نظام آموزش از راه دور برنامه درسی آن است. برنامه درسی بهعنوان قلب نظام آموزشی در تحقق رسالت و مأموریتهای هر موسسه آموزشی از جایگاه ویژهای برخوردار است.
هنگامیکه سعی داریم چیزی را تعریف کنیم، اغلب تلاش میکنیم معنا یا طبیعت آن را بیان کنیم بهنحویکه بتوانیم مفهوم سؤال را محدود کرده و کاربرد تعریف را مشخص کنیم. آنچه نظریهپردازان برنامه درسی در ذهن دارند، مشخص کردن طبیعت این مفهوم است. این تلاش ضروری است زیرا معانی متفاوتی از این واژه - که گاهی متضاد یکدیگرند - ارائهشده است. دلیل دوم برای صحت بخشیدن به واژه برنامه درسی این است که طرحریزی، توجیه، کاربرد و ارزشیابی یک برنامه درسی معین پژوهش در مورد آن، به درک و فهم برنامه درسی به کار گرفتهشده بستگی دارد. [1] برنامه درسی، طرحی علمی است که از عناصر هدف، محتوا، توالی، یادگیرندگان، فرایندهای آموزشی، ارزشیابی و سازگاری تشکیل یافته و درواقع هم اهداف و هم راه رسیدن به اهداف را مورد توجه قرار میدهد.
این طرح علمی ، آنچه برنامه درسی را تحت تأثیر قرار میدهد را شفاف ساخته و در تمام سطوح قابل کاربرد است و یاد دهندگان و یادگیرندگان را در فرایند یاددهی-یادگیری فعالانه به مشارکت میجوید.[2] درواقع برنامه درسی متمرکز است بر موضوعات علمی مشخص و موضوعاتی که باعث توانمند ساختن افراد برای زندگی کردن به شیوهای مردم سالارانه میشود و درواقع شامل یادگیریهایی است که بهطور برنامهریزی شده یا برنامهریزی نشده تحت هدایت موسسه آموزشی صورت میپذیرد و یادگیرنده را برای نوآوری در زندگی آماده میسازند.[3]
یادگیری الکترونیکی تعاریف گوناگونی دارد که هر یک از آنها دربرگیرنده برداشتها، نوع نگرش و حتی فلسفه تربیتی ارائهدهندگان آن است. اما با یک برداشت کلی و جامع، و با توجه به ماهیت این نظام آموزشی، بدون اینکه درصدد بیان تعاریف دیگر باشیم میتوان بهطورکلی منظور از یادگیری الکترونیکی را بهرهگیری از سیستمهای آموزش الکترونیکی مثل کامپیوتر، اینترنت، سیدیها ، نشریههای الکترونیکی و خبرنامههای مجازی نظیر اینها را نام برد که هدف آنها کاستن از میزان ترددها، صرفه - جویی در زمان، هزینه و همچنین یادگیری بهتر، سریعتر آسانتر است.[4]یادگیری الکترونیکی نوعی از یادگیری است که اینترنت درراه ایجاد و فراهم کردن تمهیدات لازم برای تحقق آن، نقش مهمی را در مراحل مختلف عرضه، پشتیبانی، مدیریت و ارزشیابی بر عهده دارد. [5]
در واقع یادگیری الکترونیکی، آموزش از دور مبتنی بر فناوری است. که حتی در محیط های یادگیری حضوری نیز در قالب رویکرد یادگیری ترکیبی1 مورد استفاده قرار می گیرد. در جمع بندی از آنچه بیان شد می توان ویژگی های یادگیری الکترونیکی را چنین بیان کرد:
- یادگیری مبتنی بر فناوری
- نقطه عطف و همگرایی آموزش و اینترنت
- استفاده و بهره گیری از فناوری شبکه برای طراحی، ارائه، انتخاب، مدیریت و توسعه آموزش - آموزش راه اندازی شده با بهره گیری از اینترنت که ارائه مواد درسی به صورت چند رسانه ای، مدیریت آموزشی و شبکه ای مرکب از فراگیران، کارشناسان و تهیه کنندگان مطالب را در بر می گیرد[2 ]
برنامه درسی بهعنوان طرح و نقشه یادگیری باید بهگونهای سازمان یابد که دربرگیرنده فرصتهایی برای یادگیری باشد تا یادگیرندگان بتوانند موضوع را بشکافند، اجزای آن را تکتک بسنجد و در ادامه، شیوه ترکیب آنها را وارسی و نقادانه قضاوت کنند . هدف اساسی از تدوین برنامه درسی، ایجاد یادگیری در یادگیرندگان است. در راستای همین هدف، برنامهریزی موفق آن است که به حداکثر مؤلفههای تأثیرگذار توجه کند و قابلیتهای آنها را برای پرورش بیشترین ابعاد وجودی انسان به کارگیرد.[6] توجه به هر عنصر در فضای آموزشی، مستلزم هماهنگی مجموعه عوامل است، لذا درنهایت زمانی برنامه درسی را میتوان در این امر مهم مؤثر دانست که اولاً مجموع عناصر داخلی آن اعم از اهداف، محتوا، روشهای یاددهی - یادگیری و ارزشیابی دارای هماهنگی لازم بوده و ثانیاً این عناصر و اجزا آن با محیط و فرهنگ سازمانی حاکم بر نظام آموزشی از هماهنگی لازم بر خوردار باشد.
در رهگذری که رویکرد ساختن گرایی باعث تغییرات اساسی در مباحث تعلیم و تربیت شده است، فناوری های الکترونیکی خود می توانند جزء لاینفک روش های یادگیری بر اساس ساختن گرایی باشند و به عنوان اجزای مهم تحول انجام وظیفه کنند. [7] باید توجه داشت که نوع معرفتی که در آموزش از دور کسب می شود با نوع معرفتی که در آموزش سنتی کسب می شود متفاوت نیست، بلکه تفاوت فقط در نوع محیط است. این تفاوت باید در طراحی و تدوین عناصر برنامه درسی لحاظ گشته و ویژگی های فنی و تعلیم و تربیتی منحصر به فرد و متمایزی را در محیط های یادگیری مهندسی کند.
در طراحی برنامه درسی در یک محیط یادگیری الکترونیکی برای این که یادگیری عمیق، متفکرانه، تبدیلی و قابل کاربرد در موقعیت های گوناگون مبتنی برارزیابی نقادانه رخ دهد، نیازمند ابزارهای تعاملی مانند شبکه جهانی، جوامع محلی، گروههای مشارکتی، ابزارهای پشتیبانی و ابزارهای تحلیلی هستیم تا یادگیرندگان را درگیر تجارب زندگی واقعی درفضایی مجازی ساخت. فضایی انعطاف پذیر که بتواند ضمن ایجاد حس همکاری و مشارکت، استقلال، تفاوتهای فردی و تنوع دیدگاهها را در فرایند یاددهی - یادگیری ملحوظ دارد.در همین راستا هدف مطالعه حاضر بررسی و تبیین ویژگی های عناصر برنامه درسی شامل اهداف، محتوای درسی، روش های یاددهی - یادگیری و ارزشیابی در محیط های یادگیری مجازی از دیدگاه متخصصان و صاحب نظران در حوزه های مرتبط است.
پیشینه تحقیق
انجمن آموزشو پرورش ملی آمریکا در سال2000 پژوهشی در خصوص نگرش استادان و یادگیرندگان در چگونگی برقراری ارتباط با یکدیگر انجام داده است و به نتایج زیر رسیده است. 83 درصد اعضای هیئتعلمی تدریس مبتنی بر وب را برقراری ارتباط و تعامل بادانش آموزان ترجیح داده و 42 درصد از دانش آموزان پست الکترونیکی را وسیلهای مناسب برای برقراری ارتباط دانستند. به یافتههای این تحقیق نشان داد که بیشتر اعضای هیئتعلمی خواهان برقراری ارتباط و تعامل بادانش آموزان از طریق کامپیوتر و با استفاده از ابزارهای الکترونیکی بودند که علاقه و نگرش مثبت آنها را نسبت به آموزش از راه دور نشان میداد و نیز خواستار طراحی دورههایی برای یادگیری و آموزش از راه دور باکیفیت آموزش مساوی با آموزش در آموزشگاههای سنتی بودند.
درمطالعه ای که نوروز زاده و همکاران، باعنوان ارزشیابی نظر اعضای هیئتعلمی و دانشجویان نسبت به کیفیت برنامه درسی رشته روانشناسی عمومی دانشگاه پیام نور بر اساس عناصر برنامه درسی فرانسیس کلاین انجام دادهاند نتایج حاکی از آنند که بین دیدگاه استادان و دانشجویان در مورد کیفیت عنصر هدف، محتوا، فعالیتهای یادگیری، روشهای تدریس، مواد و منابع، گروهبندی، مکان، زمان و ارزشیابی تفاوت معنیداری وجود دارد. ربیعی و همکاران [8]در پژوهشی با عنوان ارزیابی کیفیت درونی برنامه درسی دورهی آموزش مجازی دانشگاه فردوسی مشهد به این نتیجه رسیده اند که کیفیت برنامه درسی دوره آموزش مجازی دانشگاه فردوسی مشهد درزمینه ی عناصر هدف، محتوا، طراحی صفحات، راهبردهای یادگیری، مواد آموزشی، زمان، فضا و ارزشیابی در سطح مطلوبی از کیفیت هست. همچنین عنصر گروهبندی در سطح کیفی نامطلوب قرار دارد.
بهطورکلی کیفیت برنامه درسی دوره آموزش مجازی، در سطح مطلوب میباشد. نتایج مطالعه سراجی، و همکاران[9 ] با عنوان طراحی برنامه درسی دانشگاه مجازی حاکی از آن هستند که تصمیمات برنامه درسی در دو سطح عام و خاص، دربارهی عناصر برنامه و چگونگی روابط بین آنها گرفته می شود. هراندازه تصمیمات اتخاذ شده در دو سطح از تجانس و همخوانی بیشتری برخوردار باشد، طرح برنامه درسی کیفیت بالاتر و قابلیت اثرگذاری بیشتری خواهد داشت. ضرابیان و همکاران[10 ] طی پژوهشی با عنوان طراحی آموزشی برنامه یادگیری الکترونیکی املا فارسی و اعتبار سنجی آن از دیدگاه متخصصان دریافتند که در جهت طراحی آموزشی یک برنامه یادگیری الکترونیکی ویژه دانش آموزان،اولین اقدام طراح آموزشی، انتخاب یک الگوی طراحی مناسب هست. این الگو شامل عناصر طراحی آموزشی، عنصر ارائه شامل ویژگیهای ظاهری وبسایت و عناصر فنی، پشتیبانی و ارتباطی هست.
اهداف و سوالات پژوهش
هدف:
- تبیین ویژگی های عناصر برنامه درسی در محیط یادگیری الکترونیکی
سوالات پژوهش:
-اهداف برنامه درسی در محیط یادگیری الکترونیکی از چه ویژگی هایی برخوردارند؟
- محتوا ی برنامه درسی در محیط یادگیری الکترونیکی از چه ویژگی هایی برخوردار است؟
- روشهای یاددهی- یادگیری برنامه درسی در محیط یادگیری الکترونیکی از چه ویژگی هایی برخوردارند؟
-ارزشیابی در برنامه درسی در محیط یادگیری الکترونیکی از چه ویژگی هایی برخوردار است؟
- محدودیتهایی که باعث کاهش اثرگذاری برنامه درسی در محیط یادگیری الکترونیکی میشوند، کدماند؟
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی است. پس از مطالعه مروری بررسی کتب و مقالات مرتبط در حوزه برنامه درسی، یادگیری الکترونیکی و برنامه درسی در محیط های یادگیری الکترونیکی، در راستای پاسخ گویی به سوالات مطالعه، با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند از نمونه های در دسترس و هم چنین شیوه گلوله برفی ، با دوازده تن از اساتید و صاحب نظران در حوزه برنامه درسی یادگیری الکترونیکی مصاحبه هایی به شکل انفرادی و عمیق انجام شد محتوای مصاحبه ها، بر اساس مفاهیم و مضامین، کدگذاری و طبقه بندی و به طور مقایسه ای مورد تحلیل و تفسیر قرار گرفتند.
یافتههای پژوهش
ویژگی اهداف برنامه درسی در محیط یادگیری الکترونیکی:
لازم است تا اهداف برنامه درسی در محیط های یادگیری الکترونیکی از دو بخش پیش سازماندهنده ها و بیان اهداف تشکیل شوند. پیش سازماندهنده ها ضمن آشنا کردن یادگیرندگان با چگونگی دنبال کردن یادگیری، عناوین را مشخص و ارتباط منطقی بین انها را نشان می دهند و چارچوب معناداری برای جذب اطلاعات و دانش بیشتر ایجاد می کنند. پیش سازماندهنده ها مناسبت واهمیت آنچه باید یادگرفته شود را نیز خاطر نشان ساخته و دریادگیرنده ایجاد انگیزه می کنند. - ملتن2، [11] - 2002در بخش بیان اهداف باید سعی شود مرور کلی بر جهت گیری دوره صورت گرفته و در مورد اهداف ویژه، اولویت ها، زمان و مسوولیت های یادگیرنده اطلاعاتی ارائه شود. در محیط های یادگیری الکترونیکی مبتنی بر رویکرد ساختن گرایی از ارائه اهداف قطعی و رفتاری تا حد امکان اجتناب می شود چرا که انعطاف پذیری از ویژگی اهداف در این رویکرد یادگیری است و هر یادگیرنده می تواند در بین گزینه های متعدد دست به انتخاب هایی متناسب زند.
از منظر مصاحبه شوندگان، اهداف باید متناسب با ماهیت یادگیرنده و برگرفته از محیط جامعه باشد. یعنی هم علایق و نیازهای یادگیرنده مورد توجه قرار گیرد و هم هنجارها و مسائل اجتماعی در تدوین اهداف موردتوجه باشد. اهداف در آموزش از دور بر اساس نیاز یادگیرنده تدوین میشود و ممکن است هر ساله تغییر کنند . اگر چه یک سری اهداف اصلی و بنیادی وجود دارد که آنها تعقیب میشود. از دیگر نقطه نظرات مطرح شده در این راستا اشاره به این امر بود که مراداین است که از طریق آموزش الکترونیکی اولاً اهداف خود راهبر شوند یعنی در فضایی مجازی شرایطی فراهم شود و سواد و مهارتهایی به آنها ارائه شود که خودشان بتوانند به دنبال یادگیری بروندو ثانیاً با توجه به وجود قابلیتهایی چون هایپر لینگ که در فضای مجازی وجود دارد، یادگیرندگان می توانند انچه را برای ان ها مناسب تر است را اختیارکنند. نکته دیگر اشاره به اصل تعامل تبادل تجربهها در تدوین اهداف است. اهداف برنامه درسی در فضای آموزش الکترونیکی بیشتر به دنبال این هستند که مهارتهای خود راهبری و فراشناخت را به یادگیرنده آموزش دهند. درواقع اهداف فراتر از سطح انتقال دانش و متمایل به سوی پرورش تفکر انتقادی هستند.
ویژگی محتوا برنامه درسی در محیط یادگیری الکترونیکی:
محتوای یادگیری در محیط های یادگیری الکترونیکی، ضمن آن که دانش و اطلاعات مورد نظر را به یادگرنده منتقل می کند، باید با ارزش های اجتماعی، نیازهای یادگیرنده و قانون مندی های برنامه درسی تناسب داشته باشدو از تعادل و انسجام نیز برخوردار باشد. تحلیل فراگیر و تحلیل تکالیف اولین مرحله در طراحی و تولید یک محتوای الکترونیکی است که بر اساس این تحلیل ها عناصر محتوایی مشخص می شوند گام بعد طراحی محتوا است که در آن الزامات نظریه های یادگیری برای ایجاد یک یادگیری اثربخش، انتخاب رسانه های مناسب و نوشتن سناریوی درسی انجام می گیرند. مرحله بعد تولید محتوا و سپس اجرای آزمایشی و نهایی آن است. در طراحی یک محتوای الکترونیکی روش های گزینش اطلاعات و جلب توجه یادگیرنده با استفاده از علایم نشانگر، رنگهای متفاوت، قلم های مختلف، پس زمینه های رنگی، اصوات، آواها، علایم و شکلک ها،
