بخشی از مقاله
چکیده
نیمه دوم قرن گذشته، شاهد تحولات متنوع کلان بخشی، زیربخش ها و حتی محصولات کشاورزي بوده که ناپایداري در تولید و محیط را به دنبال داشته استاز. نظر نهادهاي ملّی و بین المللی،لازمه دستیابی به پایداري در قرن حاضر، همانا چالش با این تحولات با کمک تبیین نظام نوآوري کشاورزي است.به عبارت دیگر، نظام هاي نوآوري می باید با حضور حداکثري ذینفعان و تعاملات هر چه بیشتر، بویژه بخش خصوصی همراه باشد و بر دستاورده هاي پژوهشی و فناوري سازگار با زیست بوم تاکید نماید. ولی آنچه از نظر این نهادها نادیده انگاشته می شود "بوم گرایی معرفتی" است زیرا این نوع تبیین، نظام نوآوري را به نحوي راهبري می نماید که نه تنها از نظر "علوم تجربی" براي تولید دانش و فناوري، بوم گرا باشد بلکه از نظر "علوم دینی" به عنوان یک وظیفه معرفتی نیز با باورهاي مرکزي ذینفعان نظام نوآوري باید سازگار باشد. براي مثال، براي تبیین نظام نوآوري به منظور تحقق پایداري در کشاورزي ایران، می باید آموزه هاي اسلام مدنظر قرار گیرد. به همین منظور، همراه با ملاحظه نقطه نظرات جامعه جهانی در تنظیم نظام نوآوري از منظر دانشی و فناوري، و با در نظر گرفتن اسلام، به عنوان باور مرکزي مردم این سرزمین، پارادایم نظام متعالیه نوآوري براي تحقق پایداري در بوم کشاورزي ایران تبیین می گردد.
مقدمه
یزتماچند دهه اخیر با دهه هاي پیشین، وقوع تحولات سریع است به طوري که نسل کنونی تحولات به مراتب بیشتر و پیچیده تري را نسبت به نسل هاي گذشته شاهد است . - Shahvali, 1997, p.194 - این پدیده براي بخش کشاورزي نیز صادق است. براي مثال، در حالی که تاریخ 10 هزار ساله کشاورزي براي 9900 سال شاهد دوره "کشاورزي اولیه" بوده است فقط در یک سده اخیر شاهد دوره هاي کشاورزي "تولید"، "بهره وري"، "پایدار" و “تجاري”است به طوري که تداوم این روند، تحولات بعدي این بخش را غیر قابل پیش بینی کرده است - شاه ولی و همکاران، 1383،ص 75-71 ، شاه ولی و فروزانی، 1388، ص .2 - 18-4 این تحولات توسط نهاد هاي بین المللی نیز گزارش شده است. براي مثال، بانک جهانی اعلام می دارد که برخلاف گذشته، موتور محرّکه توسعه کشاورزي، نه تنها تولید نیست بلکه بازار است و طبیعت تولید، تجارت و مصرف در بخش کشاورزي به شدت هو شکلب غیر قابل پیش بینی، متحول گردیده استاز. طرف دیگر، رشد بالقوه فناوري ارتباطات، بویژه شبکه ارتباطات بین المللی، فرصت بهره گیري از دانش تولید در یک نقطه را براي مقاصد مختلف و در دیگر نقاط جهان فراهم آورده است . - WB, 2007, p. 1-4 -
بروز چنین تحولاتی محدود به بخش کلان کشاورزي نیست. براي مثال، بررسی تاریخ 80 ساله تاریخ تولید گندم در کشور ایران نشان می دهد در حالی که تمامی تلاش هاي 50 سال نخست، معطوف بهنژادي و بهزراعی آن بوده است، فقط براي دو دهه توجه ها معطوف جنبه هاي مدیریتی نه تنها گندم، بلکه آرد و نان شد به نحوي که اوج تحولات تولید این محصول، طی مدت کمتر از یک دهه جنبه هائی نظیر سیاست ها، بهداشت، امنیت، ساختارها و ذینفعان مرتبط با گندم، آرد و نان را در بر گرفته است - شاه ولی، 1389، ص . - 35-37به راستی براي چالش باچنین تحولاتی به منظور تحقق پایداري در بخش، زیر بخش ها و حتی یک محصول کشاورزي، چه باید کرد؟
نظام نوآوريراهکار: چالش با تحولات سریع و مستمر در کشاورزي
بانک جهانی در صدد توسعه آن نوع نظام هاي نوآورانه و پشتیبان تحولات بخش کشاورزي است که به کلیه ذینفعان مؤثر بر توسعه نوآوري براي چالش با تحولات توجه نماید، نقش بخش خصوصی تقویت گردد، و بر تعاملات درون بخشی تأکید شود و بالاخره، به جاي تولید، بر دستاوردهاي نظام پژوهش و فناوري در بخش کشاورزي و سازگار با زیست بوم تاکید نماید - WB, 2007,p. Xi - در راستاي ایده و ادامه فعالیت هاي جهانی،برنامه اي در معاونت علمی و فناوري ریاست جمهوري ایران در نظر گرفته شده است که بر ارائه الگوي جدید ارتباط صنعت و دانشگاه مبتنی است؛ به این معنا که مؤسسات تحقیقاتی، مراکز رشد، شرکت هاي دانش بنیان بخش خصوصی، پژوهشگاه ها و دانشگاه ها که در تولید یک کالا، یا خدمت فعالیت می کنند، در قالب "کانون هاي هماهنگی دانش و صنعت" تعریف شوند. این کانون ها تشکّلی علمی براي ایجاد هماهنگی کلیه نقش آفرینانچرخه نوآوري تا تولید هستند که به کمک آنها بر استفاده بهینه از منابع کشور براي تسریع و هدایت فعالیت هاي چرخه نوآوري، اقدام می شود - سلطانخواه، . - 1389 معاون سازمان ترویج، آموزش و تحقیقات کشاورزي وزیر جهاد کشاورزي نیز در این باره می گوید: از 39 کانون هماهنگی دانش و صنعت، 20کانون در بخش کشاورزي فعالیت میکنند که 12 کانون آن از سوي وزارت جهاد کشاورزي مدیریت می گردد پور - همت،. - 1389
دلائل و اهداف نهاد بانک جهانی و معاونت علمی و فناوري ریاست جمهوري ایران در برگزیدن نظام هاي نوآوري به منظور چالش با تحولات بخش کشاورزي، ایجاد یک نظام نوآوري با رویکرد عمل گرا- تعاملی - بوم گرا براي بکارگیري بهتر دانش و فناوري در راستاي تحقق کشاورزي پایدار بومی است که بر سه اصل اساسی توجه به سراسر یکپارچگی فرایند نوآوري، تحلیل کنشگران اصلی درگیر در این فرآیندها و نیز توجه به تعاملات دوسویه میان آنها، و وضعیت و شکل نهادي که زیربناي فعالیت هاي اقتصادي به شمار میرود،متّکی باشد . این ویژگی ها می بایست بنا بر اقتضاي دانشی و فنی و با شرایط عینی و عملی هر کشور سازگار باشد - شاه ولی، 1389، ص . - 7 پرسش اساسی آن است که آیا تبیین نظام نوآوري با اقتضاي دانشی و فنی سازگار با زیست بوم هر کشور، می تواند به تحقق پایداري بویژه کشاورزي پایدار کمک کند؟ پاسخ به این پرسش باید با این درنگ همراه باشد که ویژگی "اقتضائی" نظام هاي نوآوري، بویژه براي تحقق پایداري، ایجاب می نماید تا علاوه بر اقتضاي دانش و فناوري، "اقتضاي معرفتی"نیز مد نظر قرار گیرد.به عبارت دیگر، نظام نوآوري را به نحوي راهبري نمود که نه تنها از نظر دانش و فن بوم گرا باشد که البته از ضروریات تحقق پایداري است - Shahvali, - 1994, p.223بلکه توجه به بومگرایی معرفتی به عنوان یک وظیفه معرفتی سازگار و انسجام بخش با انگیزه اي صحیح و بنیان نظري قابل دفاع ، نیز ضروري است - خوشنویس، 1388، ص - 7-11 که در بخش بعد تشریح می شود.
بوم گرائی معرفتییک: ضرورت ملّی و بین المللی براي تحقق پایداري
بررسی هاي مبحث پایداري در دهه آخر قرن بیستم نشان می دهد که از گذشته بسیار دور، پایداري بر مبناي دستورات دینی بوده است که به مرور، بویژه در قرن بیستم، به توصیه هاي فنّی محدود گردیده است - شاه ولی، 1375، ص 688 و . - Shahvali, 1994, 220-222 نگاره 1 گویاي آن است که اگر چه نگرش ها تا اواخر قرن بیستم بر توصیه هاي فنّی به منظور حفظ تعادل در طبیعت متمرکز بوده تا ازطریق بکارگیري هر چه کمتر نهاده ها در طبیعت محقّق شود که این خود یک خاستگاه پراگماستیم است.در مقابل، نگرش پیش بینی شده آن است که بر پایداري برگرفته از دین و فلسفه در حفاظت از طبیعت تأکید و این مهم می باید از انسان ها آغاز گردد زیرا انسان ها هستندکه توصیه ها را بنابر باورها و ارزش هاي دینی خود مورد توج ه قرار می دهند - شاه ولی، 1375، ص . - 688 به تلاش هاي انجام شده توسط برخی از دانشگاه هاي معتبر جهان نظیر باکنل و هاروارد در کشور ایالات متحده امریکا نیز در همین زمینه می توان اشاره نمود که یک هزار محقّق دانشگاهی پس از سه سال تلاش دریافتند که براي حفاظت از طبیعت می باید از دین کمک گرفت
- شاه ولی، 1381، ص 41 و شاه ولی و کاوري زاده، 1378، ص. - 102
بنیاد علمی، فرهنگی و آموزشی سازمان ملل متحد - یونسکو - در سال 2000 با انتشار کتاب "جهانی سازي و محلی گرائی در آموزش عالی" بر این نکته تأکید دارد که دانشگاهها می باید نظام آموزشی خود را براساس گلدان حکمت که بر سه پایه دانش اصلی "ماوراءالطبیعه" و دو پایه دیگر "دانش علمی/تحلیلی" و "دانش اخلاق و دین" است بنا نهند. این تنوع نبض پایداري است و باعث می شود تا دانش آموختگان چنین نظام هاي دانشگاهی بوم معرفتی خود را بشناسند و با آن سازگار باشند. بنابراین یونسکو، آموزش همزمان به فراگیري دانش هاي تحلیلی3، ماوراءالطبیعه و دین و اخلاق را به نظام هاي آموزش عالی کشورها که کارشناسان عرصه هاي گوناگون اجتماع را براي قرن 21 تربیت می کنند، توصیه می نماید - شاه ولی، 1389، ص . - 11
