بخشی از مقاله
چکیده
در ایران، اهمیت و نقش کشاورزی در توسعه اقتصادی و اجتماعی به حدی است که این بخش را ضرورتاً محور قرار می دهد، زیرا کشاورزی در استقلال اقتصادی، محرومیت زدایی وکاهش فاصله بین جامعه روستایی و شهری، تولید ناخالص ملّی و افزایش درآمد ملّی نقش بسزایی دارد. هدف پژوهش حاضر سنجش پایداری منطقه ای استان کرمانشاه در بخش کشاورزی است؛
بدین منظور با رویکردی کاربردی و ماهیتی توصیفی و تحلیلی انجام شده است. جهت گردآوری اطلاعات و آمار، از شیوه های کتابخانه ای و اسنادی مشتمل بر مطالعه ادبیات موضوع، مرور تحقیقات گذشته و استناد به سالنامه آماری استان کرمانشاه در سال 1390 استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از تحلیل رابطه ای خاکستری، ضریب همبستگی پیرسون و روش وزن دهی آنتروپی شانون استفاده شده است.
محاسبات نشان می دهد که شهرستان کرمانشاه با 0/588 فاصله از مرجع، توسعه یافته ترین و شهرستان ثلاث بابا جانی با 0/371 فاصله از مرجع، توسعه نیافته ترین شهرستان استان کرمانشاه به لحاظ برخورداری از شاخصهای کشاورزی است. محاسبات ضریب همبستگی پیرسون نشان می دهد که موسسات عمومی کشاورزی و خانوارهای ساکن روستایی نقش مهمی در توسعه کشاورزی دارند؛ در نتیجه در بین شهرستان های استان کرمانشاه از لحاظ توسعه یافتگی بخش کشاورزی، عدم تعادل مشهود است که می توان با برنامه ریزی و تخصیص اعتبارات به
موسسات عمومی و خانوارهای بهره بردار ساکن روستا، به میزان قابل توجهی می توان به توسعه کشاورزی در استان کرمانشاه افزود.
.1 مقدمه
یکی از اصلی ترین خصوصیات ساخت اجتماعی و اقتصادی کشورهای در حال رشد این است که یک یا دو منطقه دارای مسئولیت اصلی در زمینه ایجاد درآمد و تولید ملی می باشند و از توسعه و پیشرفت اقتصادی بیشتری برخوردارند
این نابرابری ها که حاصل عوامل متعدد تاریخی، طبیعی، جمعیت شناختی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می باشند، سبب رشد ناهمگون و نامتعادل نواحی می شود. تمرکز نامعقول و نامتناسب در عرصه های زیستی، توسعه اقتصادی واجتماعی نابرابر نواحی جغرافیایی را در پی خواهد داشت
از جمله این نابرابری ها در توسعه اجتماعی و اقتصادی کشورهای در حال رشد، بخش کشاورزی می باشد؛ کشاورزی یکی از مهم ترین عوامل زیربنایی اقتصادی و استقلال هر کشوری محسوب می شود و علاوه بر تأمین قسمتی از آذوقه مردم و تهیه مواد اولیه برای صنایع بزرگ و کوچک، موجب استحکام و استقلال سیاسی کشور در عرصه بین المللی می شود؛ همچنین، در توسعه اجتماعی- اقتصادی کشورها از اهمیت ویژه ای برخوردار است و به خوبی قابلیت سالم سازی اقتصاد ملی را دارا می باشد
توسعه کشاورزی، تقاضا برای کالاهای کارخانه ای و تولیدی را بالا می برد و بر فرصت های اشتغال در شهرها می افزاید - شکوئی، - 293 :1389؛ بنابراین، با توجه به این که اولین گام در برنامه ریزی متعادل منطقه ای، شناخت نقاط قوت و ضعف منطقه ای است و با توجه به نقش کشاورزی در پایداری منطقه ای و کشوری، اقدام به بررسی بخش کشاورزی در استان کرمانشاه شده است.
استان کرمانشاه با داشتن پتانسیل هایی مانند آب فراوان و خاک حاصلخیز، شرایط آب و هوایی مناسب برای کشت انواع محصول، امکان توسعه باغات مثمر، امکان توسعه دامداری و ... دارای قابلیت های فراوانی در بخش کشاورزی است؛ لیکن با وجود قابلیت های فراوان، دچار کمبود هایی مانند فرسودگی ماشین آلات کشاورزی، کمبود هسته های بذری، عدم تعادل برخورداری کشاورزان از اداوات کشاورزی در بین شهرستان های استان و ... می باشد.
با توجه به نقش این استان در ارزش افزوده کل کشور، اقدام به شناسایی شکاف های موجود در بخش کشاورزی در سطح شهرستان های استان شده است، تا ضمن این شکاف شناسی، مسئولان امر نسبت به برنامه ریزی و ارائه طرح ها و تخصیص اعتبارات لازم، باعث ارتقاء سطح پایداری این استان و به طبع ارتقاء سطح پایداری کشوری در رابطه با خودکفایی بخش کشاورزی شوند. اهداف پژوهش حاضر به شرخ ذیل می باشند:
- 1 - سطح بندی شهرستان های استان کرمانشاه از لحاظ پایداری بخش کشاورزی؛
- 2 - شناسایی شکاف های موجود در استان به تفکیک سه شاخص اصلی نیروی انسانی، توسعه و بهره برداری.
.1.2 پیشینه پژوهش
کهنسال و رفیعی دارانی - 1389 - با استفاده از 10 شاخص به رتبه بندی شهرستان های استان خراسان رضوی به لحاظ توسعه بخش کشاورزی پرداختند؛ نتایج محاسبات نشان دهنده این امر بود که شهرستان های چناران، فریمان و سبزوار از درجه توسعه یافتگی کشاورزی بالاتری نسبت به دیگر شهرستان ها بر خوردارند و شهرستان های کلات، نیشابور و گناباد در مرتبه پایانی قرار دارند
برقی، قنبری و حجاریان - 1390 - در پژوهشی از شاخص هایی مانند مساحت کل اراضی کشاورزی، مساحت گلخانه، تعداد بهره برداران، مکانیزاسیون کشاورزی و غیره جهت رتبه بندی بخش کشاورزی استان اصفهان بهره گیری نمودند. نگارندگان به این نتیجه رسیدند که شکاف بین شهرستان های استان، عمیق بوده و نسبت آن تا 14/6 برابر است. شهرستان های اصفهان، فلاورجان، نجف آباد، توسعه یافته و خوانسار، چادگان و فریدون شهر، محروم ترین شهرستانهای استان اصفهان می باشند
آزادی و بیک محمدی - 1391 - مقاله ای در زمینه توسعه یافتگی کشاورزی استان ایلام ارائه نمودند؛ نگارندگان با استفاده از 30 متغیر که در قالب 5 شاخص اصلی وضعیت بهره برداران، زمین بهره برداری، سطح زیرکشت و عملکرد در هکتار محصول، مکانیزاسیون کشاورزی و دامداری و با استفاده از مدل موریس به این نتیجه رسیدند که وضعیت شهرستان های استان ایلام نامناسب می باشد، بطوریکه تمام شهرستان ها در زمره شهرستان های محروم و توسعه نیافته قرار دارند
شهرکی و شهرکی - 1393 - شهرستان های استان سیستان و بلوچستان را از لحاظ شاخص های کشاورزی رتبه بندی نمودند. نگارندگان از 51 شاخص - عملکرد در هکتار جو آبی، گندم آبی، مکانیزاسیون کشاورزی، نباتات علوفه ای و غیره - بهره گیری نمودند. نتایج محاسبات آنها نشان داد که شهرستان های زابل، زاهدان، سراوان، چابهار و خاش در دسته شهرستان های نسبتاً توسعه یافته، شهرستان های ایرانشهر، سرباز، سیب و سوران در دسته شهرستان های کمتر توسعه یافته و شهرستان های زابلی، کنارک، نیک شهر و میان کنگی در دسته شهرستان های توسعه نیافه قرار دارند
با روشی توصیفی و تحلیلی، شهرستان های استان خوزستان را از لحاظ برخورداری در بخش کشاورزی مورد بررسی قرار دادند. نگارندگان با استفاده از 29 شاخص از جمله عملکرد جو آبی، عملکرد جو دیم، باسوادن بخش کشاورزی، اداوات کشاورزی و غیره، دریافتند که بین شهرستان های استان خوزستان در بخش کشاورزی، شکاف و نابرابری وجود دارد، به طوریکه ضریب نهایی در برخوردارترین شهرستان - باغ ملک - به ترتیب با موریس و شاخص مرکزیت 53/54 و 0/286 و در محروم ترین شهرستان - آبادان - به ترتیب 14/87 و 65/69 محاسبه گردید؛ به عبارتی دیگر اختلاف بین برخوردارترین شهرستان و محروم ترین شهرستان، تقریباً 14 برابر بوده است
بانک توسعه روستایی و کشاورزی آفریقا - 2000 - در پژوهشی وضعیت کشاورزی را در قاره آفریقا مورد بررسی قرار داد و با بیان اینکه بیش از 70 درصد از فقرا در مناطق روستایی زندگی می کنند، برای کاهش این نابرابری دو راهکار ارائه نمود که می توانند کلید بالا بردن بهره وری، افزایش درآمد خانوار، بهبود استانداردهای زندگی و کاهش فقر را حداقل در میان مدت تصمین نماید
تریپاتی و پراساد - 2009 - با استفاده از شاخص هایی مانند زمین زیرکشت، عملکرد محصولاتی مانند گندم، حبوبات، سبزیجات، وسعت اراضی جنگل و ... وضعیت کشاورزی را در کشور هند بررسی نمودند و به این نتیجه رسیدند که سهم تولیدات کشاورزی از 50 درصد در سال 1950 به 18 درصد در سال 2007 کاهش یافته است، ولی هنوز زراعت بخش اصلی اقتصاد و اشتغال هند را تشکیل می دهد
هاردویچ و همکاران - 2010 - با استفاده از شاخص های استاندارد بخش کشاورزی از جمله میزان تولید گوشت، برنج، گندم، ماشین آلات کشاورزی و ... میزان توسعه یافتگی کشاورزی را در کشور نیجریه مورد بررسی قرار دادند و نتیجه گیری نمودند که که بخش کشاورزی این کشور دارای کمبودهایی چون پایین بودن تخصیص اعتبارات دولتی، کمبود ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی و ... می باشد
هیدیا، درجب و تفسک - 2014 - با استفاده از شاخص هایی مانند سرانه خالص درآمد مزرعه، هزینه های تجهیزات و ماشین آلات، میزان کود، عملکرد مزارع ذرت، سطح زیر کشت و ... وضعیت کشاورزی را در کشور اتیوپی بررسی نمودند و به این نتیجه رسیدند که وضعیت کشاورزی در مناطق مختلف کشور نابرابر است و مهم ترین دلیل این فقر، محدودیت زمین می باشد
ملین کویک، وکمیرویک، بولاجیک و رادجیکیک - 2014 - با استفاده از 19 شاخص وضعیت اقتصادی و اجتماعی را در 22 کشور جهان با یکدیگر مقایسه نمودند که از بین این شاخص ها، یک شاخص مربوط به ارزش افزوده کشاورزی در تولید ناخالص داخلی بود و با ارزشی معادل 0/58 در رتبه بندی فوق لحاظ شد
.2 مبانی نظری
منطقه عبارتست از فضا یا قسمتی از کره زمین و یا خاک کشور که عوامل طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، آن را از محیط اطراف خود متمایز کرده و فضایی هموژن به وجود آورده است - رضوانی، . - 23 :1385 برنامه ریزی منطقه ای شامل سیاست های توسعه اقتصادی و اجتماعی یک منطقه - جزئی از کشور - یا چند منطقه و یا کل کشور در قالب چند منطقه می شود.
بعبارتی دیگر، برنامه ریزی منطقه ای عبارت از کوششی جهت بالا بردن سطح زندگی مردم یک منطقه و یا کوششی جهت به دست آوردن حداکثر استفاده از منابع کمیاب و بکارگیری استعدادهای منطقه است - شیعه، . - 90 :1389 توسعه پایدار شامل سه رویکرد اساسی است که شامل توسعه اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی است که مرتبط و مکمل یکدیگر هستند.
توسعه پایدار در برابر محدودیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می تواند به عنوان یک اصل اخلاقی ایده آل و اصول اخلاقی برای توسعه بیشتر جامعه تعریف شود؛ بنابراین، توسعه پایدار شامل یک جزء بسیار مهم اخلاقی، حق تجلی از هر فرد به سهم مناسب و عادلانه او از منابع این سیاره است
از نقطه نظر جغرافیایی، عدالت اجتماعی را مترادف با توزیع عادلانه امکانات و منابع در فضا و دستیابی برابر شهروندان به آنها تعریف کرده اند
کشاورزی را مجموعه ای از فعالیت های زراعت، دامداری، مرغداری، پرورش کرم ابریشم، زنبور عسل، خدمات کشاورزی و دامداری، شکار و جنگلداری و ماهیگیری تعریف نموده اند؛ به عبارتی دیگر، کشاورزی استفاده غالب از زمین است
اقتصاد کشاورزی، شامل کلیه فعالیت های بخش کشاورزی است که بر اساس سرمایه گذاری های بخش خصوصی و یا دولتی در محیط های مستعد انجام می شود کشاورزی پایدار، سیستمی است که ضمن مدیریت صحیح و استفاده از منابع برای تأمین نیازهای غذایی بشر، کیفیت محیط زیست و ذخایر منابع طبیعی را افزایش می دهد؛ همچنین این سیستم از نظر اقتصادی پویا بوده و مو اد غذایی حاصل از آن، اثر سوء بر زندگی بشر ندارد و در حفظ و مراقبت از منابع برای نسل های آینده نیز کوشش شده است
توسعه کشاورزی و توسعه روستایی در دهه 1980 فرایند مسلط بر توسعه جهان سوم بود. مایکل تودارو، توسعه کشاورزی و توسعه روستایی را محور اصلی توسعه ملی می داند و معتقد است که توسعه و رشد بخش کشاورزی به عنوان موتور و محرکه توسعه روستایی است. جون رابینسون و آنتوان داکوره نیز تأکید خاصی بر رشد بخش کشاورزی در توسعه روستایی و کشوری دارند.
میسرا، معتقد به الگوی مراکز رشدبه عنوان مطلوب ترین راهبرد توسعه روستایی می باشد و اصلاحات ارضی در روستاها را امری ضروری می داند - آسایش، - 25 :1383؛ وی ریخت شناسی محور توسعه کشاورزی را به سه صورت می داند: - 1 - محور توسعه کشاورزی جلگه ای، - 2 - محور توسعه کشاورزی درّه ای و کوهستانی، - 3 - محور توسعه کشاورزی تپه ماهور و کوهستانی
روستو، یکی از با نفوذترین پیشگامان مکتب تکامل گرایی، به نقش کشاورزی در عرضه مواد غذایی، یک بازار گسترش یافته و بودجه های بخش جدید تأکید بسیار داشت - آسایش، . - 68 :1383 نظریه مکان کشاورزی فون تونن در راستای رابطه بین شهر و روستا بر جریان تولیدات کشاورزی در بازار شهرها توجه داشت و نظریه وی مبتنی بر استقرار کشت های متفاوت در جلگه ای هموار و بی عارضه واقع شده که محصولات کشاورزی از مناطق پیرامون شهر، تولید شده و به مرکز شهر انتقال می یابند
امروزه، اقتصاددانان توسعه، توسعه کشاورزی و روستایی را ناگزیر توسعه می دانند و معتقدند که بدون توسعه کشاورزی و روستایی، رشد صنعتی یا موفق نخواهد بود یا اگر هم باشد، دیر یا زود دچار چنان عدم تعادل های شدید داخلی در اقتصاد خواهد شد که مشکلات فقر گسترده، نابرابری و بیکاری، قطعی تر خواهد شد
عدم توسعه کشاورزی، منجر به مهاجرت های بی رویه روستائیان به شهرها، بیکاری فزاینده وخصوصاً بیکاری پنهان، تشدید فقر و در نهایت به مخاطره افتادن امنیت غذایی می شود. بخش کشاورزی به اعتبار شاخص های اقتصادی مهمی همچون رشد مستمر تولید و بازدهی مطلوب ارز آوری، ارز بری کمتر، سهم بالا در اشتغال و نقش مهم در تأمین مواد غذایی در سرمایه با سایر بخش های اقتصادی کشور، محور توسعه اقتصادی کشور قلمداد می شود
تجربه نشان داده با وجود در حاشیه قرار گرفتن بخش روستایی و کشاورزی در مواقعی که درآمد حاصل از نفت با مشکل مواجه می شود، این بخش است که می تواند به رشد خود ادامه دهد و از طریق افزایش تولید ناخالص ملی به عنوان پشتوانه ی اصلی جامعه درآید. در اقتصاد وابسته به درآمد نفت، بخش کشاورزی به دلیل وابستگی کمتر به آن می تواند رشد پایدارتر و درون زا برای جامعه فراهم آورد
در ایران نیز کشاورزی به مثابه بخش محوری در رشد و توسعه اقتصادی و بخش راهبردی در تأمین نیازهای غذایی جمعیت رو به رشد، از اهمیت زیادی در برنامه های توسعه برخوردار است. این بخش حدود 15 درصد تولید ناخالص داخلی و یک پنجم کل شاغلان کشور را در بر دارد و 80 درصد محصولات غذائی مورد نیاز داخلی را تامین می کند. هدف نهایی برنامه ریزی نواحی روستایی دستیابی به الگوی مناسب برای توزیع منابع، امکانات و خدمات و همچنین استفاده درست از منابع و قابلیت های سرزمین در راستای کاهش نابرابری و عدم تعادل بین مناطق روستایی و شهری است که بر اساس ایجاد نظام سلسله مراتبی امکان پذیر خواهد بود
