بخشی از مقاله
چکیده:
بیتوجهی به حفاظت از طبیعت کهعمدتاً به علت عدم پشتوانه اخلاقی از سوی جوامع و مردم بود و منجر به بحران محیطزیست شد، امروزه علت تغییر نگرش در مواجهه با طبیعت و محیطزیست و درنتیجه تدوین قوانین بینالمللی متعددی شده است. مذهب بهمثابه محرکی ایجادکننده و سمتوسو دهنده به این تغییر نگرشها و تدوینکننده اخلاق، عاملی در رفع بحرانهای زیستی در نظر گرفتهشده است. این پژوهش تلاش دارد تا در مبحث حاضر به بازشناسی مفهوم اخلاق در پرتو اندیشه و اصول اسلامی در فضای کالبدی بپردازد و راهبردهایی جهت بهرهبرداری مناسب از محیطزیست ارائه کند. روش پژوهش حاضر روش تحلیلی- توصیفی و روش نمونه موردی است.
درواقع ابتدا مبانی نظری مدرن و دینی درزمینه برخورد کالبدی با شهر و معماری موردمطالعه قرارگرفته است و در پژوهش موردی نیز پژوهشگر با کاربست چهارچوب مطالعه شده، نمونههای شاهد را در شهر اسلامی بهعنوان کالبد قابلاعتنا سنجیده و صحت سنجی میکند. بررسیها حاکی از این واقعیت است که مبانی اسلامی در بحث محیطزیست، حمایت فرهنگی، دینی و اخلاقی را همگانی کرده و در زیستبومهای مختلف به روشهای متنوع، کالبد ویژه ارائه داده بهگونهای که گاه سنت اسلامی با بهکارگیری بیان نو، احترام به طبیعت را بهتمامی نشان داده است. شهرهای سنتی مصداق آموزههای اسلامی است که بهترین شرایط محیط زیستی را برای انسان فراهم میکردند و درعینحال در شرایط اقلیمی نامناسب از طبیعت در طراحی و ساخت شهر جهت ادامه حیات کمک میگرفتند.
واژگان کلیدی: اخلاق زیستی، محیطزیست، طبیعت، اسلام، شهر سنتی
-1مقدمه
یکی از تدابیر مهم در حفظ سلامت عمومی و محیطزیست در سند تدابیر الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت، مشارکت، مسئولیتپذیری، پایش و هشدار همگانی در حفاظت و احیای پایدار محیطزیست با اصلاح و ارتقای سبک زندگی است. رهبر معظم انقلاب در جایجای فرمانها و بیانات خویش به توجه ویژهبر امر محیطزیست در شهرسازی شهرهای معاصر ایران تأکید میفرماید - بیانات در دیدار مسئولان و فعالان محیط زیست، منابع طبیعی و فضای سبز 17/12/1393، بیانات در دیدار عمومی مردم چالوس و نوشهر 15/7/1388، مصاحبه با خبرنگارصداوسیما هنگام کوهپیمایی 2/6/1375 بیانات در دیدار فاتحان قله ی اورست 30/8/1384و بیانات در بوستان ولایت به مناسبت روز درختکاری . - 17/12/1389 ایشان میفرمایند:" مسئله محیطزیست، مسئله این دولت یا آن دولت، مسئلهی این شخص یا آن شخص و مسئله این جریان و یا آن جریان نیست بلکه موضوعی کشوری و ملی است که باید برای حل مشکلات مرتبط با آن، همه دستبهدست یکدیگر دهند " - 1393/12/17 - ؛ اما این امر به عللی مانند عدم بسط معنایی این مفاهیم در سطح مدیران و نیز شهروندان و نیز عللی ازاین دست؛ تاکنون جنبه اجرایی به خود نگرفته است.
تاریخچه برخورد انسان با طبیعت نشان دهنده نوعی تعامل پایدار است. بااینحال طی دو سه قرن اخیر به دلایلی مانند افزایش جمعیت، شهرنشینی وفنّاوری، این رابطه دچار تنش شده است. بیتوجهی به حفاظت از طبیعت باعث تداوم بحران محیطزیست شده کهعمدتاً ناشی تغییر نگرش در مواجهه با طبیعت است. جامعه بشری جهت رفع این مشکل به تدوین قوانین بینالمللی اقدام کرده کهعمدتاً به علت عدم پشتوانه اخلاقی از سوی جوامع و مردم مورد اقبال قرار نگرفته است.
اخلاق زیستی مطالعات فلسفی در ارتباط با مسائل اخلاقی است که پیش روی بشر در حوزه های مختلف علم زیستشناسی،فنّاوری زیستی، پزشکی، علوم سیاسی، حقوق، فلسفه و دینشناسی است. آکادمی حقوق بین-المللی لاهه اخلاق زیستی را امری بینالمللی با حفظ شاخصههای فرهنگی هر منطقه میداند و از این رهگذر جامعه بشری علیرغم قبول حفاظت تام از محیطزیست در نحوه اجرا و سازماندهی مفاد، وابسته به فرهنگهای زمینه خود خواهد بود . - Acadmie de Droit International de la Ha, 2015 - در همین راستا مذهب بهعنوان تدوینکننده اخلاق، عاملی در رفع بحرانها زیستی قلمداد شده است - La Tour, 1DVKVK EDK' . - 2000 در دین اسلام، نیز درباره نحوه ارتباط انسان با محیطزیست بسیار سخن گفته و جایگاه انسان و طبیعت، نسبت به هم مشخصشده است.
تعالیم اسلامی محیطزیست را همگانی دانسته و از آن حمایت فرهنگی، دینی و اخلاقی میکند. تاریخ اسلام از همان پیدایش تا گسترش آن در اروپا و آسیای شرقی نشان دهنده رعایت اخلاق زیستی در امورات اجتماعی و تحولات آن، کالبد سازی و معماری، حتی در دورههای جنگ و بحران است . - Alkhateeb, 2014 - بافتهای تاریخی شهرهای ایرانی بهخوبی نشان میدهند که معیارها و اصول منبعث از جهانبینی و اخلاق اسلامی چگونه در تجلی کالبدی نمود خواهند یافت . - Petruccioli, 2002 - امروزه رویکردهای بینالمللی، پژوهش در رابطه معنوی انسان با طبیعت را موردتوجه قرار نمیدهند و این باعث عدم ضمانت پایدار از سوی عامه در اجراست.
لذا؛ توجه به آموزههای دینی، اصول و راهبردهای اسلامی میتواند راهگشا باشد. در این شرایط باید به این پرسشها پاسخ داده شود که آموزههای اسلامی چگونه از تخریب محیطزیست جلوگیری به عمل آوردهاند؟ شهرهای سنتی در ایران چگونه از این آموزهها بهره برده است؟ هدف از این مطالعه این است که به بازشناسی مفهوم اخلاق در پرتو اندیشه و اصول اسلامی در فضای کالبدی پرداخته و راهبردهایی جهت بهرهبرداری مناسب از محیطزیست ارائه شود.
-2روش پژوهش
روش تحقیق شامل دو روش تحلیلی-توصیفی و روش پژوهش نمونه موردی است که با تکیهبر مطالعات کتابخانهای اسنادی و نیز مشاهدات میدانی از کالبد شهر اسلامی، سامانیافته است. درروش تحلیلی توصیفی مطالعه بر روی مبانی نظری مدرن و دینی درزمینه برخورد کالبدی با شهر و معماری است. در این بخش محققین تلاش دارند تا با شناسایی نقطه افتراق و مرز اندیشه مدرن و دین در این زمینه، بستری جهت فهم کالبد به دست آوردند. درروش پژوهش موردی نیز با به کار بردن این چهارچوب، میتوان نمونههای شاهد را در شهر اسلامی بهعنوان کالبد قابلاعتنا سنجیده و صحت سنجی کرد.
به عبارتی تلاش محققین در بخش دوم درک سطح همپوشانی میان نمونه شاهد و مبانی نظری است. در صورت به دست آمدن سطح معناداری از همپوشانی میتوان، شهر اسلامی را نمونه موفق و معیاری در تجلی کالبدی اخلاق زیستی دانست و آن را بهعنوان الگو و توصیهای در شهرسازی امروز کشورهای اسلامی مطرح نمود. برایناساس لازم است تا ابتدا به ابعاد تمایز و اشتراک دیدگاه اسلامی و مدرن درزمینه محیطزیست پرداخته و سپس با تکیهبر دستاوردهای حاصل از تمایز یابی نمونههای شاهد را در شهر اسلامی مورد کنکاش قرارداد. میتوان با تکیهبر این روش رویکردی جامع از منظر نظری و کالبدی بر پایه تعالیم اسلامی بیان نمود.
-3تاریخچه اجمالی رویکردهای انسان و طبیعت
محیطزیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر،بحثی کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگری سابقه نداشته است - گرجی، 1363، 115 به نقل از گرجی، 1384، . - 68 درواقع عصر روشنگری نقطه آغاز رشد علوم طبیعی شد. بدل شدن طبیعت به یک شیء، بزرگترین تحول فکری تمدن مدرن غربی بود. تحت این بینش ساختار حاکم بر طبیعت به همریخت و منابع طبیعی چون آب، خاک و هوا آلوده و جنگلها و مراتع دچار تخریب شدند - محمدزاده 1391، . - 262 پیوند علم وفنّاوری توان انسان جهت تنزل کیفیت محیط را افزایش داد. با افزایش آگاهی از عمق اتفاقات زیست محیطی در نیمه قرن دوم 20 ام، محیطزیست بهتدریج به یکی از مهمترین مباحث جهانی تبدیل شده - نورائی، 1391، - 4 و مسئله بهسازی محیطزیست، با رشد سریع و نامتناسب صنعت اهمیت یافت.
نشستها و گردهماییهای متعددی را جامعه بینالملل در رابطه با حل مشکلات محیطزیست انجام داد و عمده مسائلی که در آنها مطرح شد جهت مبارزه با تخریب محیطزیست بود - زمانی، آزموده، قاعدی،1393، . - 103 پس از دوران انقلاب صنعتی نحوه برخورد با طبیعت در جهان از منظر علمی و نظری تحت عنوان دینی قابلبررسی است . - Michalopoulos,2016,pp86-98 - باوجود تبعیت انسان دوره ماقبل صنعت از قوانین حاکم بر طبیعت و عالم وجود به دلیل معنویتی که بر نحوه نگرش برجهان هستی بوده، تنها عدم شناخت برخی از قوانین حیات، انسان را تهدید میکرد - نقی زاده،1380، - 62 مانند جامعه ایلی، جامعه فئودالی و یا جامعه روستایی که نظام حاکم بر طبیعت را غیرقابل تغییر میدانستند و طوری میاندیشیدند که نظام اجتماعی و سنتیشان قالبریزی کرده بود.
پژوهش سهساله گروهی از دانشمندان، درباره ارتباط دین و زیستبوم که در مرکز ادیان جهان در دانشگاه هاروارد امریکا انجام شد و بیان داشت ادیان باید از نیروی خود برای پایان دادن به بهرهبرداری لجام گسیخته انسان از منابع طبیعی و ایجاد روحیه مسئولیتپذیری مشترک برای حفاظت محیطزیست استفاده کنند - شاه ولی و کاوریزاده، 1378، 102 به نقل از پورسعید، . - 1382 توجه به این نکته مهم است که در نگرش مکاتب بینالمللی خدمترسانی طبیعت به انسان هدف نهایی است؛ اما در نگرش اسلامی خدمترسانی به طبیعت به انسان، هدف نهایی نیست بلکه هدف میانی است و زمینه ساز نیل آدمی بهمراتب بالای سعادت و کمال است - نورائی، 1391، . - 7 ادامه تغییرات بیشازحد، باعث تخریب محیط و درنهایت از بین رفتن شرایط زیست انسان و سایر جانداران در زمین خواهد شد. در اسناد جهانی بر حق بهرهمندی انسان از محیطزیست برای همه تأکید شده
