بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر بررسی روشهای علمی، مذهبی، معنوی و روانشناختی برای تعمیق دینداری، اخلاق، معنویت و فرهنگ اسلامی میباشد. در راستای رسیدن به هدف مذکور با استفاده از قرآن و یافتههای روانشناسی، عوامل حفظکننده از انحرافات و آسیبها شناسایی و بررسی شدند. پس از آن به روشهای ارتقای دینداری در افراد پرداخته و از روشهای ثابت شده توسط مطالعات روانشناختی در این زمینه استفاده شد که از جمله آن ها: روشهای تقویتی و شکلدهی و الگویی و پس از آن روشهای تعمیق دینداری در افراد مورد پژوهش قرار گرفت و نتیجه نشان داد که عوامل چندی از جمله ذکر خدا، بهکارگیری روشهای خودتنظیمی، انجام اعمال و مناسک مذهبی و روشهای درونی سازی تقویتهای بیرونی میتوانند نقش مهمی در تعمیق دینداری افراد داشته باشند.
کلیدواژهها: دینداری، معنویت، ارتقای دینداری، تعمیق دینداری، شکلدهی، الگوسازی، تقویت، درونیسازی
1. مقدمه
یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُوَالْحِکْمَهَالْکِتَاوَإِنبَ کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مﱡبِینٍ - جمعه، - 2اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستادهای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد، و ]آنان[ قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.دو روش موثر برای ایجاد زمینه برای رشد و شکوفایی دینداری روش پالایش رذایل، تزکیه و تصفیه نفس و پاک کردن آینه درون میباشد. در روانشناسی با رویکرد روانتحلیلگری و رویکرد انسان گرایی تاکید ویژهای بر آزاد کردن انسان از تثبیتشدگیهای درونی در دورن تحول روانی از کودکی تا بزرگسالی شده است.
این روانشناسان اعتقاد دارند که تثبیتشدگیهای دوران کودکی از قبیل ایجاد عقدههای روانی یا طردشدگی در عنفوان کودکی بهعلت رفتارهای نامناسب والدین و ایجاد دلبستگی ناایمن که منجر به طرحوارههای ناکارآمد در روان آدمی میشوند، انسان را از شکوفایی فطرت معنوی که همان فطرت نهادی با صبغه الهی میباشد باز می دارد. در صورت زدودن اینگونه رذایل و زنگار از آینه روان، فطرت پاک انسانی توان و فرصت رشد و نما پیدا میکند. در مکتب عرفان این فرایند زدودن زنگار از آینه دل در داستانهای زیادی از جمله در داستان رومیان و چینیان و در کتاب مثنوی به تفصیل توضیح داده شده است.
در مکتب قرآنی وقتی از کفر و کافر صحبت به میان می آید اشاره به این زنگارهای ضخیم روان دارد که پرده بر روی فطرت انسان انداخته و ظهور و تجلی فطرت جلوگیری میکند. نهاد پاک و سرشت فطری انسان در مکتب کیمیاگران اسلامی بهعنوان »طلا« مطرح شده است که کیمیاگر - روانشناس - با زدودن زنگار آن طلا را در فرایند کیمیاگری آزاد میکند و با آزاد کردن طلا از مس - وجود زنگار گرفته - در قرعانبیق - دیگ سوزاندن طلا - کیمیاگری طلای وجود و زدودن زنگارها و آزادسازی فطرت انسانی و توان رشد و بالندگی پیدا میکند. این روش به اختصار در زیر توضیح داده شده است.
بررسیهای اولیه و مرور متون نشان می دهد که عوامل چندی در دینداری موثر هستند از آن جمله پرورش فرد در دوران کودکی، رابطهاش با والدین، دینداری و میزان پایبندی به اخلاقیات که در زندگی او تاثیر میگذارند - کرکپاتریک، . - 2005 سوال اساسی برا پژوهشگران این است که اگر دینداری بهصورت منظم و سیستماتیک بررسی شود، چه عواملی بهعنوان عوامل موثر در دینداری وجود دارد. بهعبارت دیگر، هدف پژوهشگران حاضر برررسی عوامل موثر بر معنویت و دینداری جوانان است. در راستای دسترسی به هدف مطلوب متون دینی - قرآن و احادیث نبوی - و تعدادی از متون روانشناسی و تعلیم و تربیت بهطور منظم و سیستماتیک مورد بررسی قرار گرفتند.
متون بررسی شده بهصورت تحلیل محتوا مورد بررسی و طبقهبندی منظم قرار گرفت. نتیجه پژوهش نشان داد که تعدادی از عوامل در میزان و عمق دینداری افراد موثر است. این عوامل در متن مقاله به تفصیل مورد بررسی قرار گرفتند.همانگونه که در بخشهای بعدی مشاهده خواهید کرد، عوامل اصلی در زیر عناوین عوامل محافظت کننده مثل دلبستگی به خدا و والدین، تقوا، ذکر، صبر، توکل، توبه و عوامل روشهای ارتقای دینداری در افراد مثل تقویت رفتارهای دینداری در افراد، تقویت رفتارهای معنوی و استفاده از روشهای تقویت تفکیکی، خودآموزشدهی از جمله روشهایی هستند که در حین پژوهش مورد بررسی قرار گرفتهاند و از عوامل موثر دینداری بهشمار میآیند.
.2 عوامل حفظکننده از انحراف ها و آسیب ها
عوامل بسیاری از انحرافها و آسیبها میتوانند در معنویت و دینداری افراد نقش بازی کنند که از بین این آنها عوامل زیر شایان توجه است:
.1-2 دلبستگی ایمن به خدا و والدین
دلبستگی در دوران اولیه زندگی کودک شکل می گیرد و رگه های آن در همان روزهای نخست تولد با مراقبتهای مادر یا جانشین وی و در دسترس بودن به هنگام نیاز و برآوردن نیازهای اساسی کودک شکل میگیرد و از طریق روشهای همسانی و جبرانی - کرکپاتریک، - 2005، این فرایند به خدا نیز انتقال مییابد و یکی از اساسیترین عوامل محافظتی از آسیبپذیری بهشمار میآید. به این دلیل که هویت کودک و نوجوان، مقاومت آنان در مقابل مشکلات، فرایند اجتماعی شدن، اعتماد به توانمندیها، میزان چالشگری در پیشبرد اهداف در گرو دلبستگی ایمن به والدین و خدا میباشد - میکولینسر و شیور، . - 2007
از طریق دلبستگی ایمن کودک طرحواره اعتماد به دیگران را در خود پرورش میدهد و همچنین طرحواره شایستگی در خویشتن نیز در راستای اعتماد به دیگران شکل می گیرد و بهعنوان الگوهای درونی پویا در زندگی روانی کودک و نوجوان، فرایندهای روانی پویای او را هدایت میکنند. تحقیقات بسیاری - مثلا پارگامنت، 1999؛ بلاویچ و پارگامنت، - 2002 نشان میدهند که افراد با دلبستگی ایمن میتوانند مقابلههای معنوی خود را از قبیل توکل به خدا، تفویض و واگذاری امور به خدا، صبر و بردباری را در شرایط دشوار حفظ کنند؛ در حالی که افراد با دلبستگی اضطرابی و اجتنابی بهعلت عدم آرامش روانی و درگیری با مشکلات درونی نمیتوانند از مقابلههای معنوی استفاده کنند و در نتیجه به انحرافاتی از قبیل سوء مصرف مواد، مشروبات الکلی و سایر روشهای اجتنابی پناه میبرند. یکی از ویژگیهای دلبستگی ایمن به خدا این است که افراد با این نوع سبک دلبستگی، حضور خدا را در زندگی خود درک میکنند و میتوانند در اثر درک حضور، تقوا پیشه کنند و همین تقوا آنان را از بسیاری از آسیبها باز میدارد.
.2-2 تقوا
هرچند که نطفه دینداری بهعنوان یک آرکتایپ و صورت ازلی در وجود انسانها وجود دارد و این نشان از همان عهد ازلی خداوند با انسانها دارد که فرموده است: »الست بربکم قالوا بلی«، بعد از نشان دادن ملکوت خود به انسانها در ناخودآگاه جمعی از انسانها پرسیده است که با این همه شکوه و عظمت، پیوند و مودت با شما انسانها آیا من پروردگار شما نیستم و انسانها با دانایی و اراده خود گفتهاند: البته که رب ما هستی که این جمله نشان از عهد قدیم و پیوند ازلی می کند که با هیچ رخدادی گسسته نمیشود و همیشه در نهاد ناخودآگاه انسانها مثل جرقه آتیشن در دل سنگ میدرخشد. در هر حال انسانها با آلودگی محیط برخی مواقع دچار آلودگی گشته و زنگار وجود در دلشان سایه میافکند و آنان را از دیدن رب خود با همان شکوه ازلی که در عهد الست مشاهده کردهاند، باز می دارد. بههمین جهت انسان های آگاه تقوا پیشه میکنند تا دل را از زنگارها به دور نگه دارند تا آینه دل نشاندهنده آن عهد ازلی باشد.
تقوا که در قرآن و احادیث نبوی و وصایای علوی به این اندازه مورد تاکید قرار گرفته است بهمعنای وقایه - حفظ و نگهداری - میباشد و در اصطلاح دینی حفظ و نگهداری دل از آفتهای محیطی و درونی فرد قلمداد میشود. همان گونه که افراد برای حفظ و نگهداری جسمشان پرهیز میکنند و نمیگذارند که هر عاملی وارد سیستم جسمانی آنان شود و جسمشان را مسموم کند، با رعایت کردن تقوا و نگهداشت حریم خدا روان و روح خود را پاک نگه می دارند تا عکس رخ وجود متعالی را به هنگام تجلی در آن ببینند و با دیدن آن قوت و قدرت یابند و در صراط مستقیم قدم بردارند.تقوا آنچنان که بزرگانی چون غزالی و ملامحسن فیض کاشانی به ذکر آن پرداختهاند شامل بازداری اعضا و جوارح از آلودگی و ناپاکی میباشد.
بهعنوان مثال در احیای علومالدین غزالی - 1986 - و مهجهالبیضا فیض کاشانی - بیتا - از آفت زبان، آفت چشم و گوش و اعضا و جوارح دیگر بدن به تفصیل یاد شده است و طرز نگهداری صحیح این اعضا با رعایت تقوا بیان گشته است. افزونبر این، به تقوای فکر و تقوای دل و جان بیش از تقوای جوارح پرداختهاند. رعایت تقوا موجب بکر ماندن فکر و روح انسان شده و انسان را از کدورت نفس و تاریکی روان باز میدارد و او را از انسان غافل به انسان ذاکر مبدل میکند. تعمیق دینداری از راه تقوای اصیل و ذکر عمیق وجود باریتعالی حاصل میشود. ذکری که تا عمق روان انسان رسوخ کند و تمام فکر و روان و اعضا و جوارح او را تحت تاثیر قرار بدهد. تقوا ارکانی دارد و از آن جمله ذکر، صبر، توکل و تفویض را میتوان یاد کرد.
.3-2 ذکر
اگر چه مسلمانان بر این باورند که خداوند در همه جا حضور دارد، اما در اسلام مناسک مختلفی وجود دارد که به جوارجویی مومنان به خداوند کمک مینماید. به سمت کعبه ایستادن به هنگام نماز و عبادت و حج رفتن شیوههایی برای عینیت بخشیدن و تسهیل تمودن مفهومسازی مسلمانان از »تقرب به خدا« میباشند. ذکر نام خداوند در قلب و زمزمه کردن نام وی راهی دیگر برای تقرب جستن مومنان به خداوند است. از اینرو، ذکر نیز از دیگر رفتارهای دلبستگی به خدا در
