بخشی از مقاله
چکیده
تنوع و تکثر فرهنگی یکی از ویژگیهای بارز جامعه ایران به شمار میرود که برنامهریزی و مدیریت در هر یک از ابعاد آموزشی، اجتماعی، سیاسی و غیره بدون به توجه به این تکثر فرهنگی میتواند تحقق اهداف موردنظر را با چالش مواجه کند در حوزه آموزشوپرورش با توجه به اینکه برنامهریزی از نوع متمرکز بر این سیستم حاکم است علیرغم تلاشهای برنامه ریزان امکان توجه به تمام خردهفرهنگها در حد مطلوب محقق نشده است هدف این پژوهش بررسی تجربیات زیسته معلمان از موانع تفاوتهای فرهنگی در اجرای برنامه درسی بوده است. روش تحقیق حاضر در قالب تحقیق کیفی و از نوع پدیدارشناسانه هست؛ و ازاینرو از بین معلمان باسابقه در شهرستان تبریز تا رسیدن به حد اشباع اطلاعات، 15 نفر از آنها به شیوه نمونهگیری هدفمند، مورد انتخاب و مصاحبه نیمه ساختاریافته قرار گرفتند. زمان مصاحبه از 20 تا 50 دقیقه متفاوت بود. گفتگوها با استفاده از روش اسمیت، مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفت، مقولههای بهدستآمده از مصاحبه – که خود دارای زیر مقولههایی متعددی میباشند- عبارتاند از: روابط اجتماعی متفاوت، تفاوتهای مذهبی، نگاه متفاوت به جنسیت و زبان. نتایج حاصله بیانگر آن است که تفاوتهای فرهنگی مذکور در صورت عدم ارائه راهحل منجر عدم دستیابی اهداف آموزشی تعیین شده میگردد.
مقدمه
سرزمین تاریخی ایران به سبب موقعیت ممتاز خود، بهعنوان چهارراهی جهانی، همواره کانون تلاقی فرهنگها و تمدنهای گوناگون و عرصه رفتوآمدها و هجومهای مختلف بوده است. این موقعیت ویژه، زمینهساز تکثر هویتی در ایران گشته - تاجیک، - 130: 1384و باعث شده تا گروههای متنوع با عناوینی چون قوم، ایل، طایفه، عشیره و غیره در ایران جایگیرند. هرکدام از این گروهها علیرغم اشتراکات فراوان، از ویژگیهای خاص خود در زبان، گویش، پوشش، آداب و رسوم و گاه آیین و مذهب نیز برخوردارند. مفهوم فرهنگ تعاریف مختلف دارد. برخی آن را قلمرو کلی نهادها، ساختهها و اعمالی تعریف کردهاند که دنیای نمادین ما را شکل میدهند. بر این اساس، فرهنگ شامل هنر و دین، علم و ورزش، آموزش و فراغت میشود - میلنر و براویت، . - 12: 1385 محققی دیگر مجموعه بافتهای آموخته رفتاری، عقیدتی، ارزشی و انسانی را که ویژگی یک گروه اجتماعی است فرهنگ نامیده است. در این وجه مشترک، تعامل مستمر میان فرد و جامعه، طبق یک سلسله رویهها، اصول نانوشته، قواعد و آداب شرعی و عرفی برقرار میگردد - رجایی، . - 38: 1376 گودیکانست فرهنگ را قابلیتهایی میداند که از نظر طرح کلی و اصول اساسیتر در
بین همگان مشترک است و در ویژگیهای خاصش بین افراد فرق دارد. فرهنگ نظر افراد در خصوص دانستهها، باورها و معانی، نظر او درباره قوانین و فعالیتهای دیگران، در جامعهای که او در آن متولد شده، است، میباشد. - گودیکانست، - 1383:50 از سوی دیگر مساله تنوع فرهنگی نیز یکی موضوعات مورد توجه حوزههای علوم انسانی است. برخی معتقدند تنوع فرهنگی به آزادی انتخابهای انسان میافزاید. بعضی دیگر معتقدند چون انسانها صبغه فرهنگی دارند پس نسبت به فرهنگشان حق دارند و تنوع فرهنگی نتیجه مشروع و اجتنابناپذیر اعمال آن حق میباشد. لیبرالهای رومانتیک از منظری زیباییشناختی معتقدند که تنوع فرهنگی جهانی غنی، دلپذیر و پویا می آفریند. عدهای دیگر تنوع فرهنگی را با فردیت و پیشرفت مرتبط دانسته و معتقدند تنوع فرهنگی رقابت سازنده بین نظامهای فکری و شیوه های متنوع زندگی را ترغیب مینماید و مانع سلطه یکی از آنها میشود. اتخاذ رویکرودهای مختلف از سوی سیاست گذاران هر جامعه بنابه اقتضای شرایط در ارتباط با مساله تنوع فرهنگی سبب شده است بعضاً چالشهایی در حوزههای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و آموزشی خود را نمایان سازد.
از جمله حوزههای پرچالش تنوع فرهنگی، حوزه تعلیم و تربیت و به ویژه اجرایی کردن برنامه درسی قصد شده میباشد که در جامعه ایران به دلیل تنوع فرهنگی زیاد و از سوی دیگر نظام متمرکز برنامه ریزی اهمیت آن بیش از پیش جلوه گر میشود. از سوی دیگر اهمیت فرهنگ و توجه به آن در امر تعلیم و تربیت و آموزش بر کسی پوشیده نیست اسپیندلر3 - به نقل از صادقی، - 1391 بیان میکند که تدریس و یادگیری، فرایندهای فرهنگی هستند که دربافت اجتماعی رخ میدهند. برای این که بتوان حداکثر آموزش کیفی را در اختیار دانش آموزان گوناگون قرار داد، باید فرهنگ آن را به روشنی دریافت. آموزش رسمی یه لحاظ پیوند با فرهنگ اجتماعی به جهت تأثیر در تعیین هدف و تدوین محتوای برنامه درسی نمیتواند جامعه گریز باشد. همچنین تجربههای یادگیری که بر ویژگیهای فردی افراد و گروهها مبتنی باشد، موفقیت آمیز است - ملکی،. - 1389 با پذیرش تنوع فرهنگی موجود در جامعه ایران و همچنین نظر به برنامه ریزی درسی متمرکز موجود وجود مشکلاتی در اجرای دقیق این برنامهها مشهود است که علی رغم پژوهشهای فراوان و ارائه راهکارهایی برای پوشش این ضعف اساسی همچنان به عنوان یکی از موانع اصلی موفقیت نظام آموزشی به شمار می رود. نکته قابل توجه آن که بازوی اجرایی نظام آموزشی جهت عملی کردن برنامه درسی معلمان هر جامعه هستند که که به صورت عینی و محسوس با این موانع درگیر و با اتخاذ روشهای تدریس متناسب سعی در کم رنگ کردن این ضعف دارند. هدف این پژوهش بررسی تجارب زیسته معلمان شهرستان تبریز به عنوان یکی از مناطق کشور که به لحاظ زبانی و بالطبع فرهنگی ویژگیهای خاص خود را داراست.
روش پژوهش
این مطالعه به روش تحقیق کیفی با رویکرد پدیدارشناسی انجام شده است. یکی از موارد مناسب برای کاربرد روش پدیدارشناسی پاسخ به این سؤال است که آیا نیاز به روشن سازی بیشتر پدیدهای خاص وجود دارد - ادیب حاج باقری، پرویزی و صلصالی، - 1392؟ در راستای جنبش پدیدارشناسی، بر اساس دیدگاههای فلسفی، روش شناسی های مختلفی برای جمع آوری و تجزیه و تحلیل دادهها مطرح شد در پژوهش حاضر، از روش پدیدارشناسی توصیفی شامل سه مرحله درک مستقیم، تجزیه و تحلیل و توصیف، استفاده شده است. در مرحله درک مستقیم محققکاملاً در پدیده مورد نظر غوطه ور میشود. در این فرآیند، محقق ضمن اجتناب از هرگونه نقد، بررسی و اظهارنظر شخصی، پدیده مورد نظر را آن گونه که مشارکت کنندگان، توصیف میکنند، میشناسد. در مرحله تجزیه و تحلیل محقق به دنبال تشخیص جوهره پدیده مورد نظر و تمهای اصلی و مشترک میباشد. در مرحله توصیف که مرحله آخر و مکمل مراحل قبلی است، اجزای اصلی و شاخص پدیدهها به هم مرتبط شده و تمها و جوهرههای موجود در پدیدهها گروه بندی میشوند - هالووی و ویلر4، . - 2002 در این پژوهش درک عمیق تجربیات معلمان در مورد تفاوتهای فرهنگی و برنامههای درسی با راه یافتن به توصیفات بیان شده از تجربیات آنها در متن و زمینه ویژه خودشان امکان پذیر بوده است.
جامعه آماری و نمونه پژوهش: در این پژوهش با توجه به هدف مطالعه، شرکت کنندگان بر اساس نمونه گیری هدفمند از بین معلمان شهرستان تبریز که معیارهای ورود به این مطالعه را دارا بودند انتخاب شدند. روش نمونه گیری به صورت هدفمند تا رسیدن به اشباع اطلاعات ادامه یافت که تعداد 12 نفر از معلمان را در برمی گرفت. به منظور جمع آوری اطلاعات، از مصاحبه نیمه ساختار یافته و عمیق استفاده شد. مصاحبه با یک سؤال وسیع و کلی در مورد تجارب آنان از تفاوتهای فرهنگی که برنامه درسی نمایان میشود شروع شده و سپس سؤالات اکتشافی برای تشویق شرکت کننده و دستیابی به اطلاعات عمیقتر پرسیده شد. مدت مصاحبهها بین 50-20 دقیقه و در یک جلسه بود و از شرکت کنندگان خواسته شد تا زمان و مکان مصاحبه را به دلخواه خود تعیین کنند. مصاحبهها تا دستیابی به دادههای عمیق ادامه یافت. با اجازه مشارکت کنندگان مصاحبهها روی نوار ضبط شده و بلافاصله بعد از اتمام مصاحبه، پس از گوش دادن چندین باره متن مصاحبهها پیاده و مورد آنالیز قرار گرفت. ابتدا اطلاعات مکتوب مربوط به مصاحبهها چندین مرتبه خوانده می-شد تا محتوای کلی آن درک شود. این کار همراه با گوش دادن به بخشهایی از اطلاعات ضبط شده صورت میگرفت - مروری برتمام اطلاعات - ، در مرحله بعد عبارات، جملات یا پاراگرافهایی که مربوط به سؤالات پرسیده شده درمصاحبه ها بودند، جدا شده و در فایلهای جداگانهای نگهداری میشدند. این کار به این دلیل انجام گرفت که اطلاعاتی که درصد اهمیت کمتری دارند از دست نروند، زیرا ممکن بود در مراحل بعدی اهمیت آنها مشخص شود - بیرون کشیدن جملات مهم - ، پس از آن برای هرجمله ی مهم، یک توصیف کوتاه از معنی پنهان درآن نوشته میشد. این فرایند توسط 2 نفر به صورت جداگانه و با هم انجام شد و سپس معانی بیرون کشیده از جملات با هم ترکیب شدند تا یک معنی مشترک حاصل شد - ایجاد معانی فرموله شده - در مرحله بعد عبارات و جملات کوتاهی از معانی فرموله شده، توسط هر یک از نفراتی که مرحله چهارم را به انجام رساندند، به طورجداگانه در دستهها ایجاد شده و پس ازآن به بحث گذاشته شد. تکرار مضامین، یکی از شاخصهای اعتباراست. برای تعیین اعتبار دادهها در این مرحله، یک نفر از افراد ذی صلاح مضامین به دست آمده را با اطلاعات تطبیق داد - قراردادن معانی فرموله شده درداخل دستهها وشکل دادن مضامین - تمها - در درون دستههای مختلف - . پس از آن مفاهیم کلیدی اطلاعات که با اتفاق نظر پژوهشگران انتخاب شده بودند، به صورت خلاصهای روایت وار نوشته شد. توصیف روایتی، به منظور بیان یافتهها در قالب جملات بدون ایهام و به صورت خلاصه است. این خلاصه توسط پژوهشگر نوشته شد و سپس نفرات دیگر به اتفاق پژوهشگر به تحصیح آن پرداختند - ایجاد یک توصیف روایتی مختصر - .
در ادامه کار جهت تأیید روایی و دقت تحقیق، معتبر بودن، اطمینان پذیری و قابلیت تأیید دادهها مورد بررسی قرار گرفت. برای تضمین معتبر بودن، یافتههای این مطالعه به شرکت کنندگان ارائه شد و آنها نظرات خود را در مورد هماهنگی یافتهها با تجربیات خود به محققین ابراز نمودند - بازگشت به منظور تعیین اعتبار - ، همچنین تعمق مشارکتی پیرامون مضمونهای پدیدار شده توسط تیم تحقیق در مراحل مختلف مطالعه انجام گرفت. پژوهشگران با حفظ مستندات در تمام مراحل پژوهش قابلیت تأیید این پژوهش را تضمین نمودند. علاقمندی پژوهشگران به پدیده تحت مطالعه، تماس دراز مدت با دادهها و همچنین، تلاش برای کسب نظرات دیگران در این زمینه از دیگر عوامل تضمین کننده قابلیت تأیید بودند. به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی، قبل از شروع مصاحبه، شرکت کنندگان از اهداف و اهمیت تحقیق آگاه شدند و با رضایت آگاهانه در تحقیق شرکت نمودند. از آنها برای شرکت در تحقیق و استفاده از ضبط صوت برای ضبط مصاحبهها اجازه گرفته شد و به آنها اطمینان داده شد که اطلاعات بدست آمدهصرفاً در جهت اهداف تحقیق مورد استفاده قرار میگیرد و در اختیار افرادی غیر از تیم پژوهش قرار نمیگیرد. همچنین به شرکت کنندگان تأکید گردید که در هر مرحلهای از پژوهش میتوانند انصراف خود را از شرکت در پژوهش اعلام نمایند و مشخصات آنان در طول تحقیق و بعد از آن به صورت محرمانه حفظ میگردد.
