مقاله تجری در فقه و قانون مجازات اسلامی مصوب 1392

بخشی از مقاله

چکیده :

این مقاله به بررسی و مقایسه ی مفهوم تجری و مصادیق آن در قانون مجازات اسلامی پرداخته است. مهمترین مصادیق تجری در مقررات حقوقی جرائم ناقص یعنی شروع به جرم، جرم محال و جرم ناقص هستند.جرم که جوهره ی حقوق جزا را تشکیل می دهد عبارت است از اینکه ارکان مادی و معنوی در کنار هم گرد آیند. از طرفی قانون نیز آن رفتار را مجرمانه تلقی کرده باشد. اما گاهی جرم تام محقق نمی شود یعنی با وجود عنصر مادی و معنوی عمل به نتیجه ی خواسته شده منتهی نمی شود وعنصر قانونی نیز مفقود است.

قانون خطر بزهکاران این جرائم را دریافته و اقدام به قانونگذاری در این مورد کرده است زیرا این افراد در تحقق نیت مجرمانه خود موفق نبوده وسوء سریره و خبث طینیت خود را در ارتکاب جرم به منصه ی ظهور رسانده اند. فقها و اصولیین وحقوق دانان در نکوهش و مذمت سوء سریره و فاعل مرتکبین تجری و جرائم ناقص متفق القولند. اختلاف در ×میزان مجازات این افراد است. مجازات جرمی که محقق نشده است.

واژگان کلیدی : تجری، جرم ناقص، مجازات، سوء سریره

مقدمه :

تجری در اصطلاح عبارت است از مخالفت عملی با حکم الزامی مولی اعم از واجب یا حرام به اعتقادانجام دهنده،درحالیکه به پنداروی برخلاف واقع بوده ودرحقیقت مخالفتی صورت نگرفته است.مانندکسی که آب رابه گمان اینکه شراب بوده است بنوشد ×سپس معلوم گرددکه آب بوده است نه شراب.مواردی مانندشروع به جرم،جرم عقیم وجرم محال درحقوق موضوعه میتواند ازمصادیق تجری به شمارآید.کسی که اقدام لازم برای محقق ساختن عنصرمادی جرم راانجام می دهدلکن به دلیل مانعی خارجی آن جرم تحقق نمی یابد وعملاًنتیجه مجرمانه ×بدست نمی آید.درخصوص تجری و اینکه آیا شخص استحقاق عقاب ومجازات رادارد یاخیربین فقها واصولیین اختلاف نظراست.

گروهی معتقدند متجری باید مجازات شود،زیرا هرچندنتیجه ی مجرمانه تحقق نیافته،لکن مهم نقض دستورشارع وقانونگذار است که توسط وی محقق شده است وازاین جهت باسایرمجرمان تفاوتی ندارد لذابایدمجازات شود .شیخ انصاری معتقد است که عقاب به قبح فعلی تعلق میگیرد نه به قبح فاعلی. از این جهت فردقابل مجازات نیست. صاحب فصول نیز معتقد است که در تجری برای مجازات متجری باید مصلحت و مفسده عمل ارتکابی سنجیده شود سپس حکم به مجازات شود. پژوهش در مسئله ی عملی که مصادف با واقع نمی شود چه مجازاتی دارد ضروری به نظر می رسد . در رابطه با این موضوع مقالاتی چند نگاشته شده است از جمله مقاله ی - بازپژوهی تجری در آموزه های اسلامی با نگاهی به حالت خطرناک از منظر جرم شناسی از استاد سید محمود میر خلیلی - اما ما در این مقاله بر آنیم تا مصادیق تجری را در قانون مجازات مصوب 1392 بررسی کرده و به این ×نکته دست یابیم که رویکرد قانون نسبت به تجری چیست وقانونگذار بر طبق کدام نظر قانونگذاری کرده است.

مفهوم تجری:

برای درک مفهوم تجری، به بررسی آن در لغت و اصطلا ح میپردازیم:

تجری در لغت:

عصیان ما یعتقد کونه مطلوباًللشارع مع کونه عکس ذلک فی الواقع،من قبیل شرب المکلف کأس ماء اعتقاداً من انه ×خمر. - بدری،1428ه.ق - تجری - تجرﱠؤ - :× جری شدن،گستاخ شدن،مقاومت و خشونت طرف ضعیف موجب تجری و فشار طرف قوی میگردد. - انوری، - 1381تجری - تَ× جَ ر ر - : جرأت و دلیری - دهخدا، - 1373

ری در اصطلاح:

تجری عبارت است از تمرد و بی اعتنایی به قانون و بی پروا بودن در انجام جرم و گناه.شخصی با علم به اینکه کاری جرم و گناه بوده آن را مرتکب شود،سپس معلوم گردد که آن کار گناه نبوده به چنین شخصی - متجری - می گویند. - ولایی1380آخوند خراسانی 1409 ه ق - تجری مخالفت با تکلیف مقطوع در فرض خطا بودن اعتقاد است. در لغت به معنای اظهار جرأت است. تجری بر مولا در عرف شامل معصیت نیز میشود زیرا اظهار جرأت بر مولا با اقدام به خلاف آن چه که او به طور قطع به آن دستور داده حاصل می شود،

چه قطع او موافق با واقع باشد چه نباشد. بنابراین دامنه تجری در عرف، از تجری در اصول گسترده تر است و شامل تجری و معصیت اصطلاحی می شود. اما تجری در اصطلاح اصول عبارت است از اقدام به خلاف اوامر مولا در مواردی که نسبت به آنها قطع وجود دارد به شرط آنکه قطع مخالف واقع باشد. در حقیقت تجری به معنای مخالفت با مولا در ×اعتقاد است نه در عمل. - مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، - 1389

ملکی اصفهانی در معنای اصطلاحی تجری می گوید:

تجری یعنی جرأت و بی پروایی در مخالفت مولی و ارتکاب به عملی که معتقد است گناه و خلاف شرع است در حالیکه آن عمل درواقع خلاف شرع و گناه نباشد. به عبارت دیگر هرگاه کسی با علم به گناه و معصیت بودن عملی آن را انجام دهد و سپس معلوم شود آن عمل در واقع گناه و معصیت نبوده است، او را متجری گویند. در قبح فاعلی متجری همه اتفاق نظر دارند ×ولی سوال این است که آیا این عمل موجب عذاب شخص متجری هست یا خیر؟ - ملکی اصفهانی،1379ش -

تجری از دیدگاه فقها و اصولیین :

ابتدا باید به این موضوع بپردازیم که اصولیین در رابطه با تجری چه دیدگاهی دارند؟ آیا معتقدبه استحقاق عقاب و مجازات برای فرد متجری همانند یک فرد عاصی و گناهکار هستند به عبارتی آیا مجرم و متجری را یکی می نامند؟ آیا معتقدند ×متجری هیچ مسؤلیتی ندارد و نیاز به واکنش در برابر او نیست؟معمولا اصولیین در ضرورت تقبیح و سرزنش متجری اختلافی ندارند بلکه در قبح عقلی یا شرعی تجری و جواز یا عدم جواز ×مجازات متجری اختلاف نظر است - مشکینی،1413 ه ق -

دیدگاه قائلین به حرمت تجری و لزوم مجازات :

علامه حیدری معتقد است اگر شخص قاطع با قطع خود مخالفت کند چنانچه قطع او مطلق با واقع بوده باشد همه اصولیها اعتقاد دارند که چنین شخصی مستحق مجازات و مزمت است. اما اگر قطع او مخالف واقع باشد اکثر اصولیها معتقدند که ×چنین شخصی هم مستحق مجازات و مذمت است. - حیدری،1412 ه ق - علامه حیدری دلیل مجازات شخص متجری را یک دلیل عقلی می داند و می گوید:

چون عقلاءچنین شخصی را مستحق مجازات میدانند و اگر مولی بنده متجری خود را مجازات کند او را نکوهش نمی کنند - حیدری، 1412ه ق - به عبارتی نکوهش نشدن مولا در صورت مجازات متجری توسط عقلاء را نشانه نیکو بودن مجازات می ×داند و در توضیح نظر خود می گوید:

اینکه عمل انجام شده در واقع مبغوض مولا نبوده است، لطمه ای به نیکو بودن مجازات نمی زند چون عملی که انجام شده به خاطر قطعی که به آن پیدا شده است یک لباس جدید ظاهری بر تن کرده است بنابراین عقل حکم می کند که چنین قطعی را باید اطاعت کرد و اگر باقطع خود مخالفت کند با یک حکم عقلی مخالفت کرده که مورد تایید شارع نیز بوده چون هرچه را که عقل به آن حکم کند شرع نیز به آن حکم میکند. پس شارع برای مخالفت با قطع مجازات می کند و برای موافقت با آن پاداش می دهد. - حیدری،1412ه ق -

در اینجا علامه حیدری با اشاره به حدیث قدسی به خاطر تو پاداش میدهم و به خاطر تو عقاب می کنم مجازات متجری را ×نیکو دانسته است.دلیل دیگری که علامه مطرح می کند تفضیل قایل نشدن عقل در قطع است:زمانی که انسان به چیزی قطع پیدا می کند عقل به عمل به قطع یا عدم عمل به قطع حکم می کند و تفصیل قایل نمی شود که در صورت مطابقت با قطع تو موظف به عمل به قطع هستی و این دلیل امضاء و تایید حکم عقل به وسیله شارع است پس وقتی که تاییدیه شارع رسید به آن ثواب و عقاب ×مترتب می شود.