بخشی از مقاله
چکیده
حکیم نزاري قهستانی از جمله بزرگترین حکما و شعراي شیعی مذهب سدة هفت و هشت است. وي در بیان افکار حکیمانه و اثربخشی اشعار خود به کاربرد تلمیحات اسطورهاي، تاریخی و دینی توجه خاصی نشان داده است. از جمله این اسطورهها میتوان به کاربرد فراوان اسطورة دینی حضرت خضر - ع - و آب حیات اشاره کرد.
در این پژوهش که با هدف بررسی و معرفی هر چه بهتر ویژگیهاي دیوان اشعار حکیم نزاري قهستانی صورت پذیرفته، تلاش گردیده تا به شیوة توصیفی و تحلیلی کاربرد اسطورة دینی حضرت خضر - ع - در دیوان اشعار وي بررسی گردد.
لذا پس از بیان مقدمهاي کوتاه در مورد زندگی و اشعار حکیم نزاري قهستانی، این مسأله در بخشهاي فرعی خضر - ع - ، هدایتگري خضر - ع - ، سبزپوشی وي، آب حیات، آب حیوان، و دیگر جلوه-هاي شاعرانه بررسی گردیده است. نتیجه این پژوهش ضمن اینکه بیانگر وسعت معلومات شعري و دینی حکیم نزاري قهستانی میباشد، کاربرد هنرمندانه و آگاهانهداستان خضر - ع - و آب حیات را در حسن تأثیر و شاعرانه نمودن کلام نزاري قهستانی نشان میدهد. امري که بیشک در طول تاریخ در شهرت و ماندگاري اشعار وي نقش بسزایی داشته است.
مقدمه
حکیم سعدالدین بن شمس الدین محمد نزاري بیرجندي قهستانی از شاعران معروف قرن هفت و آغاز قرن هشت هجري است. وي در راه هر چه بیشتر شاعرانه تر کردن کلام و افزودن بر حسن تأثیر آن از عنصر شعري مختلفی بهره برده است که از آن جمله به اسطوره میتوان اشاره نمود. اسطوره، غم و شادي و آرزوهاي نهفته انسانهاست که در قالب قصه بیان میگردد و بیان کنندة احساسات و نشان دهندة افکار انسانی است و با بررسی آن ها گوشه هاي تاریک تاریخ روشن میگردد و شناخت درست فرهنگ هاي انسانی میسر می-شود
داستان حضرت خضر - ع - و چشمه آب حیات از عناصر اسطورهاي تجلی یافته در دیوان اشعار نزاري قهستانی است که در اشعار وي کاربرد فراوانی دارد. در اعتقادات اسلامی، چشمه آب زندگانی، چشمهاي است که هر کس از آن بنوشد یا تنش را در آن شست و شو دهد، آسیب ناپذیر و جاودانه میشود. اسکندر در جستوجوي این آب ناکام ماند و خضر از آن نوشید و جاودانه شد، از اینرو گاهی از این چشمه به آب خضر نیز یاد شدهاست
برخی آب حیات را علم لدنّی و معرفت حقیقی دانسته اند که ویژة انبیا و اولیاست و گاهی از آن به دریاي نور تعبیر کرده اند که در دریاي ظلمت نهفته است و براي رسیدن به این نور باید از ظلمتها گذشت
در این پژوهش که با هدف تبیین هر چه بهتر ویژگیهاي شعري دیوان اشعار حکیم نزاري قهستانی صورت پذیرفته، بنا به اهمیت مسأله نمود عناصر اساطیري در دیوان اشعار نزاري قهستانی، به بررسی داستان حضرت خضر - ع - و چشمه آب حیات پرداخته شده است. مهمترین سؤالاتی که در این تحقیق تلاش گردیده بدانها پاسخ داده شود، عبارت است از:
- نمود داستان حضرت خضر - ع - و آب حیات در دیوان اشعار نزاري قهستانی چگونه است؟
- نزاري قهستانی در ارتباط با این اسطوره به کاربرد کدام عناصر تلمیحی توجه بیشتري نشان داده است؟
بدین منظور تمام دیوان اشعار حکیم نزاري قهستانی مورد بررسی قرار گرفت و عناصر شعري مرتبط با داستان حضرت خضر - ع - و آب حیات از آن استخراج گردید. پس از گردآوري و تجزیه و تحلیل اطلاعات جمعآوري شده، مشخص گردید که نزاري قهستانی به کاربرد عناصر تلمیحی داستان حضرت خضر - ع - در دیوان اشعار خود توجه ویژهاي نشان داده است. لازم به ذکر است که روش انجام این پژوهش، به شیوة توصیفی-تحلیلی بوده، جمع آوري اطلاعات به صورت اسنادي و کتابخانهاي میباشد.
. - 1نگاهی مختصر به زندگی و آثار حکیم نزاري قهستانی حکیم نزاري قهستانی در یکی از سالهاي آشوب و فتنه در روستاي فوداج قهستان در خانوادهاي که به حدس نه چندان دور از قطع و یقین، خود از محورهاي غوغا و منازعه و اختلاف روزگار بودهاند، پا به جهان گذاشت
نزاري در جوانی ادبیات و علوم متداول زمان را در قهستان آموخت و در عین حال،ایام جوانی را به عشرت و میخوارگی سپري کرد و این عادت به میخوارگی را جز در ایامی محدود همواره ادامه داد. او هنوز جوان بود که قدم در راه اسماعیلیان نهاد، نخستین مربی اسماعیلی نزاري، همچنان که از گفته خود شاعر پیداست، کسی جز پدرش نبودهاست
وي عنوان حکیم را در زمان زندگانی خود یافته بود. »نزاري« که شاعر آن را در همه شعرهاي خود به عنوان تخلّص به کار برده، در حقیقت عنوان خانوادگی اوست
نزاري در حقیقت عنوان خانوادگی اوست که شاعر آن را در لقب و تخلّص شعري مورد استفاده قرار دادهاست و اینکه بعضی تصور کردهاند شاعر به سبب لاغري چنین نامی اختیار کرده، درست نیست
نزاري با ادبیات فارسی و عربی آشنا بود؛ به ویژه آثار عمر خیام بر او تأثیري نیرومند و پایدار بر جاي نهاد. با اینکه استادان او سنّی مذهب بودند، او بر کیش پدري خود یعنی مذهب شیعه بودهاست. او از روزگار جوانی در دیوان دربار خاندان آل-کرت خدمت میکرد
از حکیم نزاري قهستانی آثار ارزشمندي بر جاي نهاده شده که عبارت میباشد از:
1. ّکلیات دیوان اشعار نزاري که مشتمل بر قصیده، غزل، ترکیببند، ترجیعبند و قطعه است.
2. منظومه ادب نامه که مشتمل بر اشعاري است که در آنها نزاري عقاید خود را در حمایت از منافع تودة مردم با آداب اشرافی مقایسه میکند
3. مناظرة شب وروز که دفاعیهاي در اثبات بیگناهی شاعر در برابر بدگوییهاي بدخواهان است که باعث میشود، مورد عفو قرار گیرد و دوباره به کار دیوانی مشغول شود
4. منظومه ازهر و مزهر که بزرگترین اثر حماسی نزاري به وزن خسرونامه عطّار و خسرو و شیرین نظامی است
5. دستورنامه آخرین منظومه مثنوي شکل حکیم که در ستایش شراب و ادب شرابخوارگی، پرورش نوبادگان و نوباوگان مجلس شراب است و مخاطب، دو فرزند حکیم اند
. - 2 اسطورة خضر - ع - و آب حیات در مورد حضرت خضر - ع - دیدگاههاي متفاوتی وجود دارد. بعضی، خضر را از پیامبران بنی اسرائیل و برخی، بنده اي از بندگان خدا همچون لقمان دانستهاند که علم بسیار داشت
طبق بیشتر روایات اسلامی، نام او خضر و کنیتش، ابوالعباس است و بعضی نام او را الیسع گفتهاند. او از هر جا میگذرد و یا هر جا که نماز میگذارد، زمین در زیر پا یا در اطراف او سبز و خرّم میشود و بعضی گفتهاند که نامش ایلیا و مادرش رومی و پدرش از پارس بوده-است...
آب حیات که از آن با تعابیر و الفاظ گوناگونی چون: آب، آب بقا، آب چشمه حیوان، آب حیات، آب حیوان، آب زندگانی، آب زندگی، چشمه، چشمه آب حیات، چشمه حیوان، چشمه خضر، چشمه زندگانی، زلال بقا، زلال خضر، زلال زندگانی، زلال زندگی، سرچشمه حیوان و عینالحیات یاد شده است، آب چشمهاي اساطیري میباشد که در محلّی ظلمانی واقع است؛ به همین دلیل بین آب حیات و چشمه آن، با تاریکی و سیاهی مراعات نظیر است. از آنجا که آب حیات زندگیبخش است، گاه کنایه از شراب هم هست
آب حیات یا آب زندگانی بر طبق روایات و اعتقادات، آب چشمه اي است که هر کس از آن بخورد، زندگانی جاوید میابد.
