بخشی از مقاله
چکیده
تأثیرپذیري شاعران سبک آذربایجانی از آیات قرآن کریم در طول تاریخ ادب فارسی برجستگی خاصی دارد. مجیرالدین بیلقانی شاعر برجسته این سبک نیز توجه خاص به این امر دارد، به گونهاي که بخش مهمی از خلاقیت هنري او از رهگذر این امر تحقق یافته است. بررسی شیوهها و اهداف تأثیرپذیري وي از آیات قرآن کریم، موضوع پژوهش حاضر است. شیوههاي بهرهمندي او از آیات قرآن کریم؛ تلمیح، تصویر، اقتباس و تحلیل است و اهداف وي از این امر شامل توصیف، تشبیه و تمثیل، تیمن و تبرّك، استشهاد و استناد و تعلیل و توجیه است. از دیگر زمینههاي تأثیر قرآن کریم بر سخن او توجه به واژگان و ترکیبات قرآن است. بر روي هم و بنابراین پژوهش او در 462 مورد از آیات قرآن تأثیر پذیرفته است و شیوة غالب این تأثیرپذیري تلمیحی و غالباً با هدف توصیف است. مجیر به منظور وصف و مدح شاهان و درباریان به داستانهاي حضرت نوح، موسی، عیسی، سلیمان و بویژه حضرت یوسف - ع - فراوان اشاره کرده که این امر گذشته از اینکه یک سنت ادبی رایج بوده، میتواند ناشی از محیط زندگی و علاقه شخصی شاعر نیز باشد.
کلیدواژهمجیرالدها:ین بیلقانی،قصاید مجیرالدین، تجلّی قرآن، شیوهها و اهداف تأثیرپذیري
مقدمه
بسیاري از شاعران فارسی زبان از آیات قرآن، در آراستن نوشتار و پرداختن معانی و مضامین خود سود جستهاند، تا آنجا که کمتر شاعري در طول ادوار شعر فارسی میتوان یافت که از این تأثیر برکنار مانده باشد. با مروري بر شعر شاعران سدههاي سوم و چهارم هجري توانمی پی برد که شاعران این سده چندان متأثّر از قرآن کریم نبودهاند، اما با گذشت زمان و به ویژه درهايسدهششم و هفتم شاهد تأثیرپذیري هرچه بیشترِ شاعران از قرآن در شعر فارسی هستیم، به گونهاي که مولوي این تأثیرپذیري را در مثنوي به اوج خود رسانده است. شاعران ایرانی قرن ششم نیز در آثار خود به شکل مستقیم یا غیر مستقیم از قرآن بهره برده و فراخورِ استعداد و ظرفیت خویش از این سرچشمه حیاتبخش مستفیض گشتهاند. نفوذ مذهب و شیوع عرفان و تصوف و کثرت آثاري که در بردارندة مفاهیم والاي قرآنی باشد، نیز به رواج این گونه معانی و مضامین کمک شایانی کرده است. بدیهی است که حوزة تأثیرپذیري شعراي ادب فارسی از قرآن کریم گسترة فراوانی دارد و شاعران و نویسندگان بسیاري در این راستا بهرهها بردهاند، اما دربارة میزان تأثیرپذیري مجیرالدین بیلقانی از این منبع نورانی، پژوهشی منحصر و مجزا صورت نگرفته و همین مهم، انجام این بررسی را بایستهتر میکند.
این پژوهش بر آن است تا با بررسی تجلّی قرآن در قصاید مجیرالدین بیلقانی، گوشهاي از زیباییهاي دیوان او را که مربوط به همین هنرنمایی است به خوانندگان بشناساند. نگارنده در این پژوهش، پس از شرح حال مختصري از زندگی شاعر، شیوههاي تأثیرپذیري ادبی وي از آیات را در چند حوزة تلمیح، تصویر، اقتباس و تحلیل بررسی کرده است. در ادامه به بهرهگیري مجیر از واژگان و اصطلاحات قرآنی پرداخته و در نهایت اهداف شاعر از کاربرد قرآن بیان کرده است. در پایان مقاله، نمودارهایی به شکل درصدي ارائه گردیده که در آن بسامد شیوهها و اهداف به کارگیري شاعر از آیات نشان داده شده است.
-1 زندگی شاعر
مجیرالدین بیلقانی1 از زمرة شاعران برجسته قرن ششم هجري است. وي توجه ویژهاي به بلاغت کلام دارد و کوشیده از این فنون به بهترین نحو در سرودههایش بهره ببرد و بر غنا و تأثیرگذاري کلام خویش بیافزاید. از میان شگردهاي بلاغی و هنرنماییهایی که در سرودههایش به چشم میخورد، تأثیرپذیري وي از آیات قرآن کریم است که نمود و جلوة خاصی دارد. »مجیر از شاگردان خاقانی بوده و همچون وي در مضامین و اشاره به علوم مربوط به قرآن دستی تمام داشته است. دیوان او شامل قصاید، غزلیات، قطعات، رباعیات، ملمعات و ترکیببند است« - بیلقانی، :1358 مقدمه، هفده - که حاوي اطلاعات چشمگیري در این زمینه میباشد. »او به شهادت برخی از اشعارش به تصوف مایل شده ولی تصوف او با تصوف حافظ و مولوي فرق دارد«2 - فروزانفر، - 582 : 1380، »وي در پایان عمر که معرفت حاصل میکند درمان اغلب دردها و رنجهایی را که در اجتماع بشري با آنها درگیر بوده در تزکیه نفس و درونگرایی عارفانه پیدا میکند«3 - بیلقانی، :1358 مقدمه، هفده - . صفا سال 586 هجري را با قرائن موجود سال قریب به تحقیق براي فوت مجیر دانسته است. قبر او در مقبره الشعراء تبریز است - صفا، :1378 ج2، . - 721
-2 انواع استفاده از قرآن
مجیرالدین در قصاید براي خلق تصاویر زیبا، ابداع معانی و مضامین جدید و القاي اندیشههاي متعالی خود، به شیوههاي مختلف از آیات قرآن بهره برده است که از جمله این شیوهها میتوان به تلمیح، تصویر، اقتباس و تحلیل اشاره کرد:
.1-2 تلمیح
یکی از شاخههاي تأثیرپذیري که شاعر به عمد نکته و نشانهاي را در بیت ذکر میکند، تأثیرپذیري »تلمیحی« است. تلمیح یعنی »به گوشه چشم اشاره کردن؛ و در اصطلاح بدیع آن است که گوینده در ضمن کلام به داستانی یا مثلی یا آیه و حدیثی معروف اشاره کند« - همایی، - 328 : 1377، به شرط آنکه، آن اشاره، تمام داستان یا شعر یا مثل سایر را در بر نگیرد - شمیسا، .56 - :1366اما باید دانست که هر اشارهاي تلمیح نیست و »بهترین تلمیحات آن است که ذهن شاعر و نویسنده، تنها تأثیري از آیه یا حدیث پذیرفته باشد نه آنکه آن آیه یا حدیث را عیناً از تازي به پارسی درآورد و نام تلمیح بر آن بنهد« - حلبی، . - 56 :1385 شاعران به دلایل مختلفی ممکن است از تلمیح بهره گیرند. از جمله: رعایت ایجاز و اصل اختصار کلام، تشبیه و همانند سازي، بزرگنمایی و اغراق، تأثیرگذاري بر مخاطب، ایجاد زیبایی در کلام و ... اما ذکر یک نکته لازم است و آن اینکه در تلمیح حداقل باید دو جزء از یک قصه، حکایتیاموضوع بیان شده باشد تا ماهیتاً بتواند رنگ و بوي تلمیح داشته باشند - اعلا، . - 58 :1389 بیشترین استفادة مجیر از آیات و قصص قرآنی از نوع تلمیح است - حدود 60.2 درصد، ر.ك: نمودار شمارة. - 1 شاعر در قصاید به قصص قرآنی حضرت نوح، موسی، عیسی، سلیمان و به ویژه یوسف - ع - بسیار توجه داشته است:
داستان حضرت نوح - ع -
بنابر روایات، پس از هدایتگري و خیرخواهی نوح - ع - و عدم پیروي قوم و لجاجت فرزندش؛ نوح، قوم خویش را نفرین کرد و طوفان بنیان کن پس از ساخت کشتی اتفاق افتاد »پس از آن گاه که کشتی آماده و پرداخته شد ملک تعالی به نوح علامتی داد که هنگام عذاب چه وقت است و با او قراري گذاشت که چه هنگام این قوم را به عذاب خود گرفتار خواهد کرد. پس فرمود چون از این تنور آب برآید بدان و آگاه باش که وقت عذاب این قوم خدا ناشناس فرا رسیده است« - نیشابوري، . - 76 :1382 مجیر بیلقانی نیز در قصاید خود از این داستان در راستاي اهداف خویش بهره برده است. از جمله، بیت زیر که به نفرین حضرت نوح
- ع - اشاره دارد:
کافر نعمت ترا یعنی خصم ناکست نوح قضا به صد زبان گفت که رب لا تذر 4 - 118 - تعبیر »لا تذر« مأخوذو قالازآیهنوح» رب لا تذر علیمالارضِنالکافرینَ دیاراً« - نوح - - 26/ - 71 است.
نیز بیت زیر که به داستان طوفان نوحو - ع - لقَداشارهاَدارسد ومتأثرلنانوحاًازآیه »الی قومه فَلَبِثَ سینَ عاماً فَاَخَذَهم الطّوفانُ و هم الظالمونَ« - عنکبوت - - 14/ - 29 است: زمانه زحمت طوفان گرفت سرتاسر تو نوح وار در افکن سفینه در دریا - 21 - براي مشاهدة شواهد بیشتر در خصوص این داستان، ر.ك: - صص 69، 81، 151، 160، 200 و ... - .
داستان حضرت موسی - ع -
حضرت موسی معجزات زیادي دارد که در قرآن به آنها اشاره شده است که یکی از معجزات وي ید ل یدك بیضفیاجاستیبِک. » تخرُج بیضاء من غیرِ سوء«... - نمل - - 12/ - 27، و نیز تبدیل شدن عصاي موسی به اژدهایی هولناك به امر خداوند »پس خداي تعالی گفت موسی را مترس و عصا بینداز، موسی عصا بیافکند، اژدها گشت، و آن همه فرو برد« - مجمل التواریخ و القصص، . - 199 :1318 در داستان حضرت موسی - ع - به جریان تجلّی خداوند در کوه طور و سخن گفتنش با حضرت موسی - ع - بر میخوریم. در مجمل التواریخ آمده: »و دیگر، کوه طور است که ایزد تعالی با موسی - ع - مناجات کرد و آنجا آتش و نور دید که بر اثر آن برفت و پیغامبري یافت« - همان: - 468، از این رو بعد از سخن گفتن خداوند با حضرت موسیو
