بخشی از مقاله
چکیده:
جامعه شناسی ادبیات یا اجتماعیات در ادب فارسی از شیوه هاي نوین مطالعات ادبی است که به شناخت محتواي اثر ادبی و جوهر اجتماعی آن تاکید دارد. از جمله شاعرانی که بازتاب تحولات اجتماعی و فرهنگی درون جامعه ، به صورت عینی در آثار وي منعکس شده است، سنایی غزنوي است. از آنجا که ادبیات آینه تمام نماي جامعه است ؛ بر این اساس هدف از این نوشتار بررسی ارزش قصاید انتقادي سنایی از جنبه هاي اجتماعی و فرهنگی است. در این مقاله ابتدا به وضعیت جامعه و محیطی که سنایی در آن آثار خود را پدید آورده پرداخته شده است و در ادامه به تأثیر جامعه بر سنایی و متقابلاً تأثیر سنایی بر جامعه و وجود آزادي بیان یا اختناق در روزگار سنایی اشاره می شود . در پایان نیز از نتیجه گیري کلی به عمل می آید.
کلیدواژهها: قصاید سنایی، اجتماعیات، نقد جامعهشناختی. جامعه .
مقدمه
بینش جامعه شناختی به ما کمک می کند تا به نحو بهتري آثار هنري و فرهنگی را بشناسیم و تفسیري عملی و کاربردي از این آثار به دست آوریم و به بهترین وجه از آثار هنري براي حل مسائل و بحران هاي انسان امروزي استفاده کنیم.جامعه شناسی ادبیات بویژه به شناخت محتواي اثر ادبی و جوهر اجتماعی آن تاکید می ورزد و آن را در پیوند با جامعه و تکامل اجتماعی مورد بررسی قرار می دهد. - ترابی ، . - 33 :1379 بسیاري از واقعیت هاي اجتماعی و فرهنگی هر جامعه در آثار ادبی آن دوره منعکس می شود ؛ و می توان به صورت جزیی این واقعیت ها را جست وجو کرد . و این ویژگی ، حسن ادبیات است . توماس وارتون می گوید »:حسن ادبیات در این است که ویژگی هاي هر عصر را به دقت ثبت می کند و نمودار بلیغ ترین و گویاترین راه و رسم هاست - « ولک و وارتون ،1373 ، . - 110 به عنوان مثال در دوره اي که سنایی می زیسته است علما و و بزرگان دین ، عالمان بی عملی بوده اند ؛ که به دیدار پادشاهان می رفته اند و از آنها مقرري دریافت می نموده اند و به نفع آنها حکم می داده اند ؛ و سنایی در قصاید خود آن را بیان کرده است .
عالمان بی عمل از غایت حرص و امل خویشتن را سخرة اصحاب لشکر کرده اند
گاه وصافی براي وقف و ادرار و عمل با عمر در عدل ظالم را برابر کرده اند
از براي حرص وسیم و طمع در مال یتیم حاکمان حکم شریعت را مبتر کرده اند - شفیعی کدکنی ، - 102 :1385
در این نوشته به بررسی درون مایه ها و مضامین و محتواي قصاید سنایی ، جهان بینی و فکر و فرهنگ شاعر به ویژه مباحثات اجتماعی در ادبیات منظور بوده است . ژرف نگري در اشعار و بخصوص در قصاید سنایی میسر نیست ؛ مگر اینکه محیط اجتماعی شاعر در آن پرورده شده و دورة تاریخی که در آن می زیسته است را مورد بررسی قرار دهیم.»ادبیات نهادي اجتماعی است که برخی از واقعیت هاي موجود در جامعه را به نمایش می گذارد و شاعر یکی از اعضاي جامعه است ؛ که منزلت اجتماعی خاصی دارد ؛ یعنی به فراخور حالش به شهرت و اجر اجتماعی می رسد« - رنه ولک ، 1373 ، . - 99»در گفت وگو درباره ارتباط ادبیات با جامعه ، البته به متغیرهاي گوناگون باید توجه داشت ؛ میزان پاي بندي یا تعهد خالقان آثاردر برابر آنچه در پیرامون آنان می گذرد ؛ موقعیت طبقاتی این صاحبان آثار در ساخت اجتماعی جامعه خویش ، شخصیت آنان و فرهنگ حاکم بر عصري که در آن زندگی می کنند - « وحیدا ،. - 56: 1388
بی تردید محیط ادبی هر دوره از تاثیر محیط اجتماعی آن دوره نمی تواند برکنار باشد و با عنایت به همین اصل است که ناقدان اجتماعی به مطالعه تاثیر ادبیات در جامعه و تاثیر جامعه بر اثر ادبی می پردازند .همواره شاعرانی که از طبعی بالا و روحیه اي عدالت خواهانه برخوردارند ؛ در واکنش به اوضاع جامعه زمان خود پایه گذار یک مکتب یا نوع ادبی جدید می شوند . یکی از شاعران ادبیات دورة کلاسیک ، حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوي است ، که در اوایل نیمه دوم قرن پنجم هجري و نیمه اول قرن ششم می زیسته است . وي را پایه گذار شعر عرفانی می دانند و از جمله شاعرانی است که معانی و مضامین تازه اي را به شعر وارد کرد. دکتر محمود فتوحی نوآوري سنایی را در سه قلمرو می داند : نخست در سنت غزل سرایی فارسی دست به ابداعاتی زد ازجمله اینکه شعر تغزلی را که تا آن دوره مستغرق در تجربه هاي زمینی شخصی بود، به بعد تازه اي آراست و آن را ظرف عواطف دینی و عرفانی ساخت و مضمون هاي قلندرانه ملامتیانه را به شعر آورد.
دوم نوآوري در مثنوي بود ؛ او مثنوي را در قالب ادبیات تعلیمی و فلسفی-عرفانی قرار داد ؛ چنان چه پس از سنایی مولوي و عطار مثنوي هاي خود را به شیوة حدیقه سنایی سرودند.سومین جلوه ، ادبیات انتقادي است ، سنایی در قصاید اجتماعی و مثنوي هایش به ویژه کارنامه بلخ به انتقادات اجتماعی پرداخت و این نوع ادبی را متحول ساخت . - فتوحی ، - 11-12 : 1385با توجه به آنچه در باره رابطه اجتماع و ادبیات گفته شد ؛ بی تردید تحولاتی را که سنایی در دورة خود در عرصه شعر و شاعري به وجود آورده است ؛ همگی محصول محیط زندگی وي و نتایج تحولات و اتفاقاتی است که در روزگارش شاهد آن بوده است .هیپولیت تن - حغطه1 د - یکی از پیشگامان در جامعه شناسی ادبیات دربارة الهام شاعران از محیط اجتماعی خود می گوید : هنرمند وابسته به گروهی از معاصران خویش است که با او در یک مملکت و در یک مکتب تربیت یافته اند . شکسپیر یا روبنس ، هنرمندان منفردي نیستند که از آسمان آمده باشد بلکه آنها فقط بلندترین شاخه شجرة روزگار خویشند . به اعتقاد وي ظهور بزرگانی چون فردوسی و سنایی و سعدي و... را باید با مساله نژاد و محیط و زمان تجزیه و تحلیل کرد . - زرین کوب ،1361، - 45
بازنمود مسایل اجتماعی در قصاید سنایی
ازنیمه دوم قرن پنجم تا اواخر قرن ششم هجري با روي کارآمدن غلامان و ترکان متعصب دور از فرهنگ و دانش ، فساد و ظلم و چپاول فراگیر شد . دکتر صفا می گوید : » یکی از تیره بختی هاي ایرانیان در این دوره آن بود که با عده اي از امرا سرو کار داشتند که خود روزي مملوك دیگري بوده و در خانه هاي بازرگانان و مردم عادي ، یا در دستگاه وزرا و رجال و امرا و سلاطین سمت بندگی داشته و در خشونت و سختی و دور از شهر و دیار به سر برده و بعد از وصول به مراتب عالی لشکري و امارت و سروري با آنان که چندي به فرمانبرداري میانشان زیسته بود ؛ به بدي رفتار می کردند. با این ظلم ها و عداوت هاي بی حساب و نا امنی ها و بی سامانی روزگار ، هیچکس را بر مال و ثروت خود اعتماد و اطمینان نمی ماند .و
