بخشی از مقاله
چکیده
مقاله ی حاضر گزارشی از پژوهش جامعی است که ارتباطات میانرشتهای در تولیدات علمی کشور طی نیم قرن را در راستای توسعه ی علمی کشور مورد مطالعه قرار داده است. جهت انجام پژوهش، تولیدات علمی ایرانی نمایه شده در پایگاه وب آوساینس با استفاده از روش تحلیل استنادی و ترسیم شبکه ی استنادی مستقیم طی نیم قرن - 2014-1965 - مورد مطالعه قرار گرفت. به منظور شناسایی روابط میانِ رشتهها، میزان استنادهای درون رشتهای و برون رشتهای در تمامی حوزه های دانشی کشور مشخص گردید. به بیان دیگر مشخص شد که هر یک از حوزههای موضوعی در علم ایران در هر بازه ی زمانی به چه حوزههای موضوعی استناد کرده و از چه حوزههایی استناد دریافت کردهاند. بدین وسیله شبکههای اجتماعی بسیار گسترده از تعاملات میان رشته ای در علم ایران ترسیم و تحلیل شد. در این مقاله بخشی از دادههای مربوط به بازه ی زمانی ده ساله طی سالهای 2005 تا 2014 ارائه شده و 10 رشته دارای بیشترین ماهیت میان رشته ای در علم ایران مشخص می شوند. یافته ها نشان داد در سه رتبه ی نخست به ترتیب رشته های علوم چند رشته ای، علوم محیط زیست و بهداشت حرفه ای، محیطی و عمومی با بیشترین ماهیت میان رشته ای قرار داشتهاند. یافته-های این پژوهش میتواند در راستای شناخت هر چه بیشتر از تعاملات حوزههای موضوعی مختلف در علم ایران و برنامهریزی جهت گسترش همکاریهای میانرشتهای مؤثر باشد.
مقدمه
در قرن بیست ویک شاهد تغییر در نحوه ی تولید علم هستیم، از علم رشته ای، طبقه بندی شده و به دور از جامعه، در حال حرکت به سمت علمی هستیم که روز به روز با جامعه بیشتر ارتباط برقرار کرده و ما را در واقع به فعالیتهای چند رشته ای و حالت های جدید در مدیریت امور، سوق میدهد. - ونک، 1388، ص. - 16 حصول پیشرفتهای علمی و تخصصی و متعاقب آن تعمق فزاینده ی بشر در زمینه ی بررسی های علمی در باب پدیدهها تا بدان حد پیش رفته و چنان پرسش ها و فرضیه های پیچیده ای طرح شده اند که دیگر حوزه های کلاسیک علمی به تنهایی قادر به پاسخگویی به آن ها نیستند؛ بنابراین گفت و گوی رشته ها به جای تک گویی رشته ای تخصصی نتیجهای عمیقتر بهدست میدهد. رپکو1 معتقد است که مطالعات میان رشته ای فرایندی برای پاسخ به یک پرسش و حل یک مسئله یا پرداختن به موضوعی است که به دلیل پیچیدگی یا گستردگی آن نمیتوان با یک رشتهی تخصصی به طور دقیق به مطالعهی آن پرداخت. از این رو برای شناخت جامع تر و ژرف تر، توجه به نگرش های مختلف و ترکیب بینش ها ضروری است - طباطبایی امیری و خبازان، 1389، ص. . - 120
طبق پژوهش های به عمل آمده، مطالعه ی استنادهای متون ابزار مفیدی جهت بررسی الگوهای میان رشتگی2 در حوزه های مختلف به شمار می رود، - لیدسدورف3، 2007، ص. - 392 به عبارتی استناد به معنای وجود یک نوع رابطه ی موضوعی بین مدارک است - عبدالمجید، 1386، ص. . - 76 در این رویکرد هرچه مقالات یک حوزه موضوعی از حوزههای موضوعی بیشتری استناد دریافت کنند، این امر نشان دهنده ماهیت میان رشتهای بالاتر آن حوزه از دانش است. از این رو شبکه ی اجتماعی4 بسیار گستردهای از استناد مستقیم5 میان حوزههای موضوعی مختلف دانش به وجود میآید که تحلیل این شبکه میتواند اطلاعات بسیار مفیدی در خصوص ماهیت میان رشتهای علم در اختیار ما قرار دهد.
بیان مسئله
مطالعه ی روابط میان رشته ای، تلاشی است که از طریق آن میتوان عملکرد رشتههای علمی و حوزههای پژوهشی را نمایان ساخت. به تعبیری دیگر، مطالعهی ارتباطات میانِ رشتهها در تحلیل، نحوه و میزان تأثیرگذاری رشتهها، فرایند رشد، تکامل و شناسایی جایگاه رشته ها در شبکه ی جهانی علم مفید است و می تواند زمینه ی نقد و بررسی عملکرد حوزه های علمی را در همکاری با سایر حوزهها و میزان وامدهی و وامگیری رشتهها نسبت به یکدیگر را فراهم نماید. همچنین آگاهی از ارتباطات میانرشتهای میتواند در سیاستگذاریها و برنامهریزیهای آیندهی آموزشی، پژوهشی و در نهایت حل معضلات اجتماعی که مبتنی بر پژوهشهای چند پارادایمی است، مفید واقع شود و بسترهای مناسبی را برای همکاری های مدبرانه و آگاهانه ی رشته های علمی با یکدیگر فراهم آورد. به علاوه، در سیاست گذاری های علمی و توسعهی رشته های دانشگاهی، باید به حوزههای میانرشتهای اهمیت بیشتری داده شود، چون این حوزهها مسئولیت جریان اطلاعات علمی و ارتباط بین سایر حوزه ها را برعهده دارند. - شکفته و حریری، 1392، ص. - 55 از این رو، مسئله ی اصلی پژوهش، پاسخ به این پرسش است که تعاملات میان رشته ای میان حوزههای موضوعی مختلف در تولیدات علمی ایرانی چگونه است؟
با توجه به اینکه تولیدات علمی با فراهم نمودن شاخص های متعدد از جمله استناد، سرنخهایی جهت دنبال کردن ارتباطات میانِ رشته ها به دست می دهند، پس می توان گفت متون هر رشته بازتاب محتوای آن رشته است و با اتکا به این نکته که الگوهای استنادی به کار رفته در این متون میتوانند منبعی برای شناسایی روابط میانرشتهای باشند، - یوسفی، 1389، ص. - 5 در این پژوهش با کمک تحلیل استنادی، به مطالعه ی روابط میان حوزه ها پرداخته شده است. جهت انجام پژوهش، تولیدات علمی ایرانی نمایه شده در پایگاه وب آوساینس1 طی نیم قرن - 2014-1965 - بدون محدودیت موضوعی مورد مطالعه قرار گرفت. از نتایج پژوهش حاضر میتوان به منظور ترسیم جایگاه رشتههای مختلف در شبکهی علمی کشور استفاده نمود. همچنین با تعیین نقاط قوت و ضعف میتوان در تدوین برنامهریزیهای آموزشی و پژوهشی و تنظیم چارچوب همکاریهای متخصصان رشتههای مختلف بهره گرفت.
پیشینهی پژوهش
برخی از مهم ترین مطالعات انجام شده در این زمینه در داخل و خارج از کشور با استفاده از رویکرد علم سنجی به شرح زیر است:
جمالی مهمویی - 1379 - در مقاله ای به کشف روابط درون رشته ای و بین رشته ای کتابداری و علم اطلاعات پرداخت. وی با استفاده از روش تحلیل استنادی، مقاله های تألیفی چهار نشریه ی این حوزه را بین سال های 1376-1369 مورد مطالعه قرار داد. یافته ها نشان می دهد که 21 درصد از استنادها به خارج از رشته کتابداری و علم اطلاعات است که در این میان علوم رایانه و علوم تربیتی به ترتیب بیشترین سهم را در ساختار میانرشتهای کتابداری و علم اطلاعات داشتهاند. در پژوهش دیگری داورپناه - 1384 - با روش تحلیل استنادی چگونگی روابط میان رشته ای سیزده رشته ی علوم انسانی را در مجله های حوزه ی مرتبط طی سال های 1380-1376 مورد مطالعه قرار داد. نتایج نشان دهندهی آن است که رشتههای مورد بررسی بین 15 تا 50 درصد متکی به متون سایر رشتههای علوم انسانی یا غیر علوم انسانی هستند. عابدی، برادر، تاجداران و سیدموسوی - 1388 - در پژوهشی با استفاده از روش تحلیل استنادی، میزان و الگوی روابط میان رشته ای علم و فناوری نانو تا پایان سال 2007 میلادی را مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد که حداکثر تعداد 13 حوزه ی موضوعی و 25 رشتهی علمی مختلف در این حوزه دخالت دارند، در این میان علم و فناوری نانو در ایران بیشتر به جنبه فناوری پرداخته است. همچنین حاضری، توکلی زاده راوری و ابراهیمی - 1394 - به شناسایی ساختار موضوعی مدیریت دانش با استفاده از تحلیل هم واژگانی در وب آوساینس پرداختند. یافته های پژوهش نشان می دهد حوزه های "مدیریت"، "علوم رایانه و نظام های اطلاعاتی" و "علم اطلاعات و دانش شناسی" به ترتیب بیشترین تعداد مدارک مربوط به این حوزه را دارند.
