بخشی از مقاله
چکيده :
گردشگري يکي از منابعي مي باشد که مي توان از آن به عنوان يک سرمايه ي تجديد پذير براي کشورهاي که صاحب اين نعمت مي باشند بشمار بيايد .ولازم به ذکر است که گردشگري همواره براي کشورهاي در حال توسعه و وبلاخص کشورهاي جنوب شرقي آسيا مي توان بعنوان مهمترين منبع درآمد بشمار بيايد زيرا طبق آمار موجود امروزه گردشگري يکي از منابع اصلي درآمد ملي کشورها بحساب مي آيدبراساس پيش بيني کارشناسان اقتصادي، صنعت توريسم با گردش سرمايه حدود ٩٠٠ ميليارد دلاري در سال ٢٠٠٩ رتبه سوم از نظر گردش سرمايه در ميان ساير فعاليت هاي اقتصادي را خواهد داشت .
مي توان گفت که گردشگري براي کشورهايي که داري معضل بيکاري هستند ميتواند اهرمي مناسب براي مشکل گشايي استفاده شود،استان کردستان بعلت اينکه يکي از مناطق محروم کشور ايران بشمار مي آيد و باتوجه به اينکه داراي جاذبه هاي گردشگري زياد و متنوعي مي باشد ميتواند ازاين صنعت بعنوان پله اي اين مقاله با رويکردي توصيفي- تحليلي و با مطالعات ميداني و استفاده از مدل SWOT، مشخصا به بررسي نقاط قوت ، ضعف ، فرصت ها و تهديدهاي گردشگري در ناحيه گردشگري سنندج پرداخته است .
تجزيه و تحليل هاي حاصل از مدل فوق در اين پژوهش ، نشان ميدهد که در بعد عوامل دروني، وجود جاذبه هايي مانند خانه کرد(عمارت آصف )،بازار سنه (سنندج )،مجموعه پارک تفريحي آبيدر،موزه سنندج ،عمارت خسروآباد،حمام خان ،امام زاده هاجر خاتون ، مسجد جامع سنندج ،قرآن نگل و غيره از نقاط قوت و در عين حال پرهزينه بودن ايجاد تأسيسات و زيرساخت ها در منطقه و دسترسي ضعيف به نقاط جاذب گردشگر براي گردشگران از نقاط ضعف ناحيه مورد مطالعه ميباشند. در بعد عوامل بيروني مؤثر بر توسعه گردشگري ميتوان از مؤلفه زيرساخت نامناسب وتاثيرات سوءفرهنگي در منطقه به عنوان مهم ترين عامل تهديد بيروني نام برد. گرچه کارکرد سنندج به عنوان مرکز استان ، قرار گيري آن در مرزهاي غربي کشور و ارتباط با حکومت کردستان عراق ، وجود نيروي انساني فعال و بهره گيري از سرمايه گذاري بخش خصوصي در اين ناحيه ميتواند به عنوان فرصتي مناسب ، جهت ارتقاء وضعيت گردشگري شهرستان کارساز باشدولازم به ذکراست که باوجود طبيعت زيبا و جاذبه هاي متنوع براي کشورهاي که تک ارزي بحساب مي آيند و براي استان هايي همانند کردستان (سنندج )که داراي اين جاذبه مي باشند ميتوان درجهت پرتاب مناسبي براي رسيدن به اميال اين منطقه بحساب ايد. در مجموع نتايج تحليلي مقاله بيانگر آن است که استراتژي توسعه صنعت گردشگري در اين ناحيه ميتواند در برگيرنده ايجاد و ارتقاء مراکز خدمات برتر زشکي، مالي، حمل و نقل و تجارت در سطح غرب کشور باشد.
کليد واژه : گردشگري، خدمات برتر، توسعه پايدار، سنندج ، مدل SWOT.
مقدمه
توسعه صنعت گردشگري براي کشورهاي با تک نرخي ارزي و کشورهايي که با نرخ بيکاري بالا مواجه هستند مي تواند در راستاي حل مشکلات بکارگيري شود.
گردشگري به عنوان صنعتي نوپا در سال هاي اخير تأثيرات زيادي بر وضعيت اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جهان داشته است . ايجاد اشتغال ، ارزآوري، تعادل منطقه اي، کمک به صلح جهاني، کمک به سرمايه گذاري در ميراث فرهنگي، بهسازي محيط ، کمک به بهسازي زيستگاه هاي حيات وحش ، توسعه نواحي روستايي داراي جاذبه هاي گردشگري و جلوگيري از برون کوچي در کنار مزاياي صنعت ، جمعيت و مانند آن ، از جمله مزاياي اين صنعت بوده است (صدر موسوي و دخيلي کهنموئي، ١٣٨٣: ٩٢).
در دهه هاي اخير، اهميت گردشگري در سطح بين المللي هم از لحاظ تعداد گردشگران و هم از لحاظ درآمد ارزي همواره و به طور بيسابقه اي در حال افزايش بوده است (١٨ :٢٠٠٥ ,Thomas et al) و پيش بيني ميشود تا سال ٢٠٢٠ ساليانه بيش از يک ميليارد جهانگرد در سراسر جهان سفر کنند. در سال ٢٠٠٠ بيش از ٦٩٨ ميليون نفر به يک کشور غير از کشور خود مسافرت کردند که در اين ميان حدود ٥٠٠ ميليارد دلار، از اين طريق عايد کشورهاي ميزبان شد. مطالعات صورت گرفته در مناطق مختلف جهان نشان ميدهد که همزمان با اين رشد سريع ، تأثيرات منفي توريسم نيز در حال گسترش بوده است .
بنابراين ، سياست گذاران و برنامه ريزان هر کشوري بايد براي افزايش درآمد از طريق گردشگري برنامه - ريزي کنند ولي در عين حال بايد توجه داشته باشند که اين افزايش نبايد به بهاي مخاطره افتادن توسعه پايدار گردشگري صورت پذيرد (٢٠٠٥ ,Papatheodorou et al)
تاريخچه گردشگري در ايران نشان ميدهد که عواملي مانند ناآراميهاي دوران انقلاب ، سوء برداشت ها از اوضاع داخلي ايران در جهان و آغاز جنگ تحميلي باعث شده است که رکودي در جهانگردي ايران به وجود آيد. گرچه در سال هاي اخير اين صنعت از وضعيت رو به رشد نسبي در کشور برخوردار بوده است ، اما اين رشد در مقايسه با توان هاي توريستي کشور بسيار بطئي بوده است (حيدري چيانه ، ١٣٨٣: ٤).
ايران به دليل برخورداري از منابع سرشار محيطي و بهره گيري از پشتوانه تاريخي – فرهنگي چند هزار ساله از قابليت ويژه اي در توسعه صنعت گردشگري برخوردار است . اما متاسفانه اقتصاد تک محصولي متکي بر درآمدهاي نفتي مانع از توجه به اين بخش از اقتصاد در کشور شده است . مقايسه کشورهايي که مهمترين منابع اقتصادي خود را از گردشگري کسب ميکنند با کشور ما که به درآمدهاي نفتي متکي است اهميت اقتصادي توسعه گردشگري را نشان ميدهد. توسعه گردشگري در کشور ضمن ايجاد اشتغال براي گروههاي مختلف ، رونق صنايع دستي، حمل و نقل و صنايع وابسته ، افزايش درآمد و توسعه منطقه اي را نيز به دنبال دارد. از اينرو توسعه گردشگري علاوه اينکه در سطح ملي ضرورت مييابد در سطح محلي نيز از ضرورت برخوردار است . با توسعه گردشگري در سطح محلي ميتوان رونق و اعتبار خاصي به عرصه سکونتگاه هاي شهري و روستايي بخشيد. با توجه به تأثير شگرف گردشگري در زمينه هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در جوامع امروز، بايد با نظري بلند و مديريتي عالمانه ، آگاهانه و با برنامه ريزي درست ، در جهت گسترش آن تلاش کرده و آثار منفي آن را به حداقل رسانيد (محلاتي، ١٣٨٠: ٦).
سنندج مرکز استان کردستان در غرب کشور واقع شده است . ناحيه سنندج داراي آثار جالب تاريخي و گردشگري در خور توجهي است ،مم و به همين ترتيب شاهد ديگر آثار جالب تاريخي، طبيعي و انساني گردشگري در اين منطقه مي باشيم .
در اين تحقيق به تحليل نقاط قوت ، نقاط ضعف ، فرصت ها و تهديدهاي گردشگري ناحيه سنندج درقالب مدل swot ميپردازيم .
پيشينه تحقيق
گردشگري همواره بعنوان پديده اي باسابقه و کهن بحساب مي آيد و گاها از ان بعلت اهميت زياد آن در امر اقتصاد بعنوان صنعت قلمداد مي شود ولازم به ذکر است که گردشگري هم در کشورهاي توسعه يافته و هم در حال توسعه مورد توجه قرار مي گيردوازاهميت زيادي برخوردار است ، در زمينه گردشگري تاکنون مطالعات زيادي در قالب پايان نامه ، کتاب و مقاله انجام شده است که در ادامه به اختصار به برخي از اين
آثار اشاره ميشود:
• دانلد لاندربرگ (١٣٨٣) در کتاب اقتصاد گردشگري، کليه اصول و مفاهيم اقتصاد گردشگري را همراه با توضيحاتي مبسوط و روان از الگوهاي تحليلي و تکنيک هاي پيش بيني ارائه مينمايد. کتاب شامل سه بخش کاملا مجزاست : بخش اول به بررسي تعاريف و ابعاد اقتصاد گردشگري ميپردازد. بخش دوم شامل شناخت مباني اقتصادي و کارکرد هتل ، رستوران و غيره و در بخش سوم به بررسي روش هاي کمي متداول در اقتصاد گردشگري ميپردازد.
• جان لي (١٣٧٨)در کتاب خود با عنوان گردشگري و توسعه در جهان سوم ، به شرح و توصيف گردشگري (گردشگري بين المللي) پرداخته است ، نويسنده در اين کتاب دو نوع طرز تفکر کاملا متفاوت درباره ي گردشگري بين المللي را بيان ميدارد: ديدگاه نخست : ديدگاهي است که به سابقه ي تاريخي توسعه نيافتگي جهان سوم اهميت ميدهد و واقعيت هاي اقتصادي امروز را براساس يک نظام جهاني در نظر ميگيرد. ديدگاه دوم عناصر اصلي گردشگري بين المللي را به عنوان يک سري بخش هاي کارکردي شناسايي ميکند بدون آن که به اين پرسش اساسي که چرا صنعت خصوصيات فعلي خود را داراست ، بپردازد. در ادامه به گونه اي دقيق تر به ماهيت تقاضاي گردشگري در جهان سوم و عرضه ي امکانات و تسهيلات براي بازديدکنندگان نظري افکنده است ، و در آخر به تأثيرات محيطي و اجتماعي اين صنعت در کشورهاي مقصد جهان سوم جهان پرداخته است
• دکتر مهدي قره خانلو(١٣٨٦) در کتابي تحت عنوان جغرافياي جهانگردي و برنامه ريزي اوقات فراغت به مبحث توريسم از ديدگاه جغرافيايي پرداخته است . اين کتاب سعي دارد در محيط هاي مختلف جغرافيايي، دستيابي به توريسم پايدار، حفظ محيط زيست و برنامه ريزي اوقات فراغت را مورد کنکاش قرار داده و در نهايت از مجموع يافته خود براي توسعه ي پايدار جهانگردي و افزايش ميزان گردشگران در ايران الگوها و راهکارهايي را ارائه دهد، اين کتاب در هشت فصل تنظيم و تدوين شده است .
• بهمن کارگر (١٣٨٦)در کتاب خود با عنوان «توسعه شهرنشيني و صنعت گردشگري در ايران »، نقش صنعت گردشگري را در توسعه شهرنشيني مورد بحث قرار داده و مورد تجزيه و تحليل قرار داده است .
اهم مطالبي که در فصول اين کتاب جهت بررسي موضوع محوري کتاب بيان شده است به شرح زير مي -
باشد:
شهر در جهان در حال توسعه ، پيوند جغرافيا با فعاليت هاي گردشگري، تاريخچه و اهداف صنعت گردشگري شامل : اهداف تاريخي، فرهنگي، علمي و تجاري و غيره ، تأثير حقوق بشر و حقوق بين الملل بر
حقوق داخلي جهانگردي، حقوق جهانگرد و بسترهاي جهانگردي در ايران معاصر، گردشگري و توسعه : جهانگردي و محور توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، راهکارهايي براي دستيابي به توسعه پايدار جهانگردي، صنعت گردشگري در ايران ، مسائل گردشگري، مسائل و نارساييهاي گردشگري در ايران .
• مسعود معصومي (١٣٨٧)در کتاب «سابقه ي برنامه ريزي توسعه گردشگري در ايران »، مجموعه - اي جامع و مختصر از سابقه برنامه ريزي گردشگري در کشور را گردآوري کرده به نحوي که اهداف کلان ، سياست ها و راهکارهاي مورد نظر هر برنامه معرفي گردد. اين کتاب در سه بخش تدوين شده است . در بخش اول به برنامه هاي تدوين شده از آغاز برنامه ريزي رسمي در ايران ( ١٣٧٢) تا پيروزي انقلاب اسلامي (١٣٥٧) پرداخته شده است . بخش دوم به شرح برنامه هاي تدوين در دوره بعد از پيروزي انقلاب اسلامي تا سال ١٣٥٨ اختصاص دارد. در بخش سوم نيز يک جمع بندي از مطالب ارائه گرديده است .
• مهرداد مدهوشي و نادر ناصر پور(١٣٨٢) در مقاله ارزيابي موانع توسعه گردشگري در استان لرستان ، عوامل مؤثر بر توسعه نيافتگي صنعت گردشگري استان لرستان را مورد بررسي قرار داده اند و چهار عامل : بازاريابي، ضعف امکانات زيربنايي، خدمات گردشگري و فقدان فرهنگ پذيرش گردشگر را به عنوان ابعاد موضوع مطرح نموده اند. در اين مقاله جهت بررسي فرضيه ها از آزمون هاي آماري اسپيرمن ، آزمون رتبه بندي فريدمن و آزمون t-test استفاده شده است .
• کتايون عليزاده (١٣٨٢ ) در مقاله اي تحت عنوان «اثرات حضور گردشگران بر منابع زيست محيطي»، به مبحث گردشگري و اثرات آن پرداخته است . در اين کار وي با بيان اجزاء مشترک مفهوم توسعه ي پايدار از ديدگاه هاي متفاوت ، به ويژگيهاي گردشگري پايدار پرداخته و به طور خاص ، تبعات زيست محيطي فعاليت هاي گردشگري در محدوده اي مشخص (بخش طرقبه مشهد) را مطرح کرده است .
اين مطالعه نشان ميدهد که روند کنوني بهره برداري از طبيعت عليرغم برخي فعاليت ها و تمهيدات محدود کننده ، فراتر از ظرفيت تحمل محيط بوده و منجر به آسيب هاي جدي و نابودي توان هاي طبيعي منطقه ميشود.
• دکتر عيسي ابراهيم زاده (١٣٨٤) در طرحي با عنوان طرح جامع گردشگري استان سيستان و بلوچستان به توصيف گردشگري در اين استان پرداخته است ، در اين طرح به شناسايي پتانسيل هاي بالقوه و بالفعل گردشگري استان پرداخته و زمينه هاي رشد اين صنعت را در استان شرح داده است و هم چنين به نواقص و عدم زيرساخت هاي لازم براي بهره گيري مناسب از اين صنعت در اين استان اشاره نموده است .
گردشگر و گردشگري
تعريف سازمان ملل براساس پيشنهاد کنفرانس بين المللي ترانسپورت در سال ١٩٦٤ از گردشگر بيان مي دارد: «گردشگر کسي است که به منظور تفرج ، بازديد از نقاط ديدني، معالجه ، مطالعه ، تجارت ، ورزش و يا زيارت به کشوري غير از کشوري که در آن اقامت دارد سفر مي کند مشروط بر اينکه حداقل مدت اقامت او از ٢٤ ساعت کمتر و از شش ماه بيشتر نباشد». اما شايد بهترين تعريفي که از گردشگري شده است تعريف ماتيسن و وال (١٩٨٢ ) باشد:
« توريسم يا گردشگري، حرکت معاصر مردم است براي اينکه اوقات فراغت خود را در مکانهايي بيرون از خانه صرف نموده و اقامت نمايند، فعاليتهايي است که طي اقامتشان انجام مي دهند و نيز تسهيلاتي است که متناسب با نيازهايشان ايجاد مي شود»
به طور کلي گردشگري عبارت است از گذران اختياري مدتي از اوقات فراغت خويش در مکاني غير از محل سکونت دائمي به قصد التذاذهاي گردشگري (باهر، ١٣٧٥: ٩٤). بعضي ديگر نيز گردشگري را به عنوان اقدام به مسافرت با هدف تفريح و ارائه خدمات براي اين عمل تعريف کرده اند. تعريف جامع تري نيز به وسيله سازمان جهاني گردشگري از توريسم ارائه شده است : گردشگري يک صنعت خدماتي است که شامل تعدادي از ترکيبات مادي و غير مادي ميباشد. عناصر مادي شامل سيستم هاي حمل و نقل (هوايي، راه آهن ، جاده اي، آبي و امروزه فضايي)، پذيرايي (مسکن ، غذا، تورها) و خدمات مربوط به آن نظير خدمات بانکي، بيمه و خدمات بهداشتي و ايمني ميشود. عناصر غيرمادي شامل استراحت ، آرامش ، فرهنگ ، فرار، ماجراجويي و تجربيات جديد و متفاوت مي باشد (a٢٠٠٤ ,WTO).
راهبردهاي توسعه صنعت گردشگري
راهبردهاي توسعه گردشگري مبناي توسعه و مديريت اين صنعت و عنصري اساسي از برنامه ريزي ملي و منطقه اي گردشگري محسوب ميشود. برخي از موضوعات اساسي که در تدوين راهبردها بايد به آنها توجه نمود به قرار زير است :
ــ تعيين سياست ها و اهداف توسعه به عنوان نهاده هاي اوليه براي تدوين استراتژي .
ــ تعيين نوع ، موقعيت و ويژگيهاي عمده جاذبه هاي گردشگري در هر کشور يا منطقه .
ــ تعيين نوع و موقعيت محلهاي اقامت موجود و محلهاي اقامت پيش بيني شده و ساير تسهيلات گردشگري .
ــ بررسي وضعيت و امکانات حمل و نقل و ساير تأسيسات زيربنايي نظير شبکه هاي آب ، برق ، تلفن ، بهداشت و ... در حال و آينده .
ــ تجزيه و ترکيب کلي منطقه از نظر محيطي، اجتماعي، اقتصادي.
با توجه به مطالب فوق به چند راهبرد توسعه گردشگري که در مناطق مختلف جهان مورداستفاده قرار گرفته است اشاره ميشود: يکي از انواع راهبردهاي توسعه ، "ايجاد تفريحگاه (استراحتگاه ) براي جهانگردان " است . يک تفريحگاه معمولا دامنه وسيعي از خدمات و امکانات گردشگري از جمله امکانات تفريحي و استراحتي را ارائه ميکند، کشورهاي مختلفي از اين نوع راهبرد استفاده نموده اند که از مهمترين آنها ميتوان از راهبرد توسعه تفريحگاه مکزيک نام برد. از ديگر راهبردهاي گردشگري ميتوان به راهبرد توسعه گردشگري شهري اشاره کرد، شهرها غالبا گسترة وسيعي از جاذبه هاي تاريخي، فرهنگي، بازار، رستوران ها، هتل ها و پارکهاي شهري را شامل ميشوند .بسياري از جاذبه ها و تسهيلات رفاهي شهري اساسا براي خدمت به شهروندان توسعه يافته اند، از طرفي شهرها ممکن است دروازة ورود و خروج گردشگران به کشور يا منطقه باشند و به عنوان پايگاهي براي گردشگراني که به نواحي اطراف شهرها مسافرت ميکنند، به حساب آيند. اين نوع راهبرد بايد به دقت برنامه ريزي شود و احداث هتل ها و ساير تسهيلات گردشگري و جاذبه ها، بايد به دقت عمل شود. امروزه احداث يا عمران مجدد برخي از نواحي شهري که در جهت استفاده جهانگردان و اوقات فراغت ساکنان آن ناحيه ها قرار ميگيرد، امري متداول است . از ديگر راهبردها ميتوان به راهبرد "توسعه گردشگري روستايي" مانند آنچه که در کشور سنگال اجرا شده و راهبرد "توسعه گردشگري مذهبي "مانند کشور عربستان اشاره کرد (سازمان جهاني جهانگردي، ١٣٧٩: ٥٧ ).
روش تحقيق
اين پژوهش از لحاظ هدف از نوع کاربردي و توسعه اي ميباشد. روش گردآوري داده ها و اطلاعات مورد نياز در تحقيق مشتمل بر مطالعات کتابخانه اي و روش ميداني ميباشد، که در روش کتابخانه اي با بهره گيري از کتب ، پايان نامه ها و گزارش هاي سازمان هاي ذيربط داده هاي مورد نياز گردآوري شد، روش ميداني نيز شامل مصاحبه و مشاهده ميباشد. در اين تحقيق جهت تحليل وضعيت گردشگري در ناحيه زاهدان از مدل SWOT استفاده شده و به منظور انجام آناليز SWOT براي شناسايي و تعيين نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهديدهاي محدوده مطالعاتي، از نتايج مطالعات ميداني و کتابخانه اي استفاده و در تحليل هاي SWOT مورد بهره برداري قرار گرفته است .
تکنيک SWOT
تحليل SWOT ابزار پشتيباني مهمي براي تصميم گيري است و به عنوان ابزاري براي تحليل سيستماتيک محيط داخلي و خارجي سازمان به کار ميرود (٣٥٨-٣٤٩ :٢٠٠٣ ,Kangas et al). اساسا، SWOT يک ابزار برنامه ريزي استراتژيک است (٣ :٢٠٠٠ ,.Hom Haacke,L). روش SWOT (نقاط قوت ، ضعف ، فرصت ها، تهديدها) نتيجه مستقيم دانشکده تجاري هاروارد ميباشد (مهدوي، ١٣٨٢: ١١٨). تحليل SWOT در صورتي که درست به کار رود، پايه مناسبي براي تدوين استراتژي است (٥٠٦-٤٩٩ :٢٠٠٤ ,Kajanus et al). تکنيک يا ماتريس swot، که گاهي tows نيز ناميده ميشود، ابزاري براي شناخت تهديدها و فرصت هاي موجود در محيط خارجي يک سيستم و بازشناسي ضعف ها و قوت هاي داخلي آن به منظور سنجش وضعيت و تدوين راهبرد براي هدايت و کنترل آن سيستم است
(ابراهيم زاده ، ١٣٨٩: ٧٤). در واقع اين روش بهترين استراتژي براي سازمان ها است (مرادي مسيحي، ١٣٨١: ٤٠). به طور اجمالي ميتوان گفت اين تکنيک ابزاري براي تحليل وضعيت و تدوين راهبرد است و اين امور از طريق :
- بازشناسي و طبقه بندي قوت ها و ضعف هاي دروني سيستم ؛
