بخشی از مقاله
تحليل وضعيت آب و فاضلاب شهري تبريز با روش SWOT و QSPM به منظور ارائه استراتژي مديريت
مقدمه و اهميت موضوع
مديريت و بهره برداري منابع آب و ايجاد، بهره برداري و نگهداري از تاسيسات و سازه هـاي آب و فاضـلاب ، سياسـت گـذاري مـديريت حوزه آبريز و مطالعات جامع و برنامه ريزي توسعه منابع آب و مديريت سيستم آب رساني و جمع آوري فاضلاب توليـدي از مسـائل مهـم جوامع انساني است لذا انجام پژوهش در اين ارتباط و ارائه روشهاي بهبود وضعيت در اين خصوص توسط مراکـز آموزشـي و تحقيقـاتي نيز از اهميت ويژه اي برخوردار است .
مواد و روشها
تحقيق حاضر در تبريز انجام گرديد.. براي تعيين اطلاعات پايه و تهيه ماتريس هاي مورد نياز از روش دلفي ، پرسشنامه و مصـاحبه اسـتفاده گرديده و ماتريس هاي ارزيابي عوامل خارجي ، ارزيابي عوامل داخلي ، ماتريس فرصت ها تهديدات و نقاط قـوت و ضـعف (SWOT) و ماتريس برنامه ريزي استراتژي کمي (QSPM) مديريت زيسـت محيطـي آب و فاضـلاب تبريـز تهيـه و در نهايـت بعـد از انجـام آزمـون کولموگروف - اسميرنوف و تجزيه واريانس ، مقايسه ميانگين ها بروش دانکن ، نسبت به جمع بندي ، تجزيه و تحليل و تعيين استراتژيهاي اولويت دار مديريت زيست محيطي آب و فاضلاب تبريز اقدام گرديد.
نتايج و بحث
نه فرصت ، نه تهديد، هشت نقطه قوت و يازده نقطه ضعف مهم و اساسي در مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شهر تبريز وجـود دارد.
اجراي قوانين و مقررات مربوط به امور آب و برنامه ريزي براساس معاهدات و توافقـات بـين المللـي ومنطقـه اي ، ايجـاد سيسـتم مـديريت يکپارچه محيط زيست در شهر تبريز، گسترش اجراي شبکه جمع آوري فاضلاب در تمام محلات و مناطق شهر تبريز با تامين و تخصـيص اعتبار مورد نياز، به حداقل رساندن آب بحساب نيامده و اتلاف آب و افـزايش بـازده شـبکه توزيـع آب ، افـزايش سـطح دانـش و آگـاهي پرسنل شاغل در بخش آب ، اجراي پروژه هاي لازم براي بهبود وضعيت منابع آب در حوزه آبريز مرتبط با شـهر تبريـز، افـزايش دانـش و آگاهي کارکنان سازمانها و شرکت هاي امور آب و فاضـلاب در شـهر تبريـز و مراکـز عمـده مصـرف آب ، افـزايش کيفيـت تصـفيه آب مشروب تبريز و اجراي طرحها و پروژه هاي کنترل آلودگي آب در واحدها و مراکز آلاينده آب از جمله استراتژيهاي داراي اولويت مـي باشند.
نتيجه گيري
استراتژي هاي بدست آمده در اين پژوهش اثر بخش ترين وسيله براي بهبود وضعيت مديريت محـيط زيسـت آب و فاضـلاب شهر تبريز مي باشد بطوريکه با اجراي اين استراتژي ها با اولويت تعيين شده ، امکان پيشگيري و حل مشکلات مديريت محـيط زيست آب و فاضلاب در آينده اين شهر وجود دارد.
کلمات کليدي :
آب و فاضلاب - مديريت محيط زيست - استراتژي - EFE -IFE -SWOT -QSPM
١- مقدمه
مديريت آب و فاضلاب يکي از مسائل مهم شهر تبريز مي باشد. بر اساس آمار چند ساله اخير به طور متوسط سرانه مصرف آب ٢٥٠ تا ٣٠٠ ليتر در شهرهاي کشور است . مصرف سرانه آب خانگي در شهر تبريز در حدود ٢٠٠ ليتر در روز مي باشد. بطوريکه ميزان مصرف شهروندان تبريزي از آب شرب ١٨.٣ درصد زيرالگوي مصرف ، ٤٤ درصد برابر الگوي مصرف و ٣٣ درصد بالاي الگوي مصرف مي باشد. مصرف مناسب ، کاهش تلفات آب ، استفاده مجدد از آب و فاضلاب ، شيوه هاي جديد توزيع آب در شهر، نه تنها فشار بر منابع آب را کاهش داده ، بلکه کم هزينه تر از پروژه هاي جديد تأمين آب (انتقال بين حوزه اي از راههاي دور، احداث سدهاي جديد و ...) بوده و هزينه مديريت فاضلاب را نيز کاهش مي دهد. منابع تامين کننده آب شهر تبريز و کميت و درصد آنها در جدول (١) ارائه گرديده است . (رمضاني ، ١٣٩١)
با توجه به مقدار آب مورد نياز سالانه مراکز مصرف در شهر تبريز که مقدار آن در سال ١٣٩١ که برابر با ١٠١٧١٦٨٩٢متر مکعب بوده و براي هر خانوار ٥١٦ ليتر در روزمي باشد. آب قابل تامين از منابع موجود و تامين کمبود آب از ديگر منابع ، برنامه ريزي ها و بررسي هاي لازم انجام شده و نتايج بدست آمده در جدول (٢) ملاحظه مي شود. از مجموع آب وارد شده به شبکه توزيع شهر تبريز بيش از ١٣.٥٩ درصد بصورت آب تلف شده مي باشد که در جدول (٣) اطلاعات مربوط به مصارف مجاز و هدررفت آب ارائه گرديده است . (رمضاني ، ١٣٩١)
بطور کلي مي توان گفت کيفيت خوب اجراي شبکه باعث کاهش ميزان نشت و تلفات آب مي شود و مديريت بهره برداري ، نگهداري و تعمير آن نيز نقش بسزايي در کاهش ميزان نشت آب دارد. لازمه بهره برداري خوب ، بازرسي ها و کنترل هاي لازم جهت شناسايي نقاط ضعف شبکه و نيز شناسايي انشعابات غير مجاز است . ميزان آب به حساب نيامده يا آبي که از حاصل اختلاف بين آب توليدي خالص (حجم آب ارسالي به شبکه ) و آب مصرفي مجاز (حجم آب مصرفي مجاز اندازه گيري شده يا اندازه گيري نشده ) بدست مي آيد بعبارت ديگرآب به حساب نيامده ميزان آب توليد شده اي است
که قبل از اندازه گيري و تحويل به مشتري ، به صورت نشت و ديگر راهها تلف مي شود. اين مقوله از جنبه هاي زيست محيطي ، اجتماعي ، فرهنگي و اقتصادي قابل بررسي است .( رمضاني ، ١٣٩٠)
جدول (٢) برنامه ريزي منابع آب مراکز مصرف از سال ١٣٩٠ الي ١٤١٥ ( ميليون مترمکعب در سال )
بر اساس نتايج بررسي بعمل آمده در سال ١٣٨٦ حدود هشتاد وسه ميليون متر مکعب فاضلاب خانگي در شهر تبريز توليد شده و اين ميزان با توجـه بـه رشد مثبت جمعيت شهر در حال افزايش است . به منظور جلوگيري از آلودگي محيط زيسـت شـهري و شـيوع بيماريهـا، جلـوگيري از آلـودگي آبهـاي زيرزميني ، کشاورزي و استفاده از لجن تصفيه شده بصورت کود و همچنين تامين آب کشاورزي دشت هاي اطراف تبريـز بـا اسـتفاده از پسـاب تصـفيه شده ، وجود تصفيه خانه با ظرفيت و قابليت لازم در اين شهر ضروري است . در جدول شماره (٤) کميـت هـاي مربـوط بـه تصـفيه فاضـلاب شـهر تبريـز درسال ١٣٨٨ ارائه گرديده است . . ( رمضاني ، ١٣٩٠)، (مهدي پور، ١٣٨٩)
جدول شماره (٤) کميت هاي مربوط به تصفيه فاضلاب شهر تبريز درسال ١٣٨٨
براي بهبود وضعيت لازم است با برنامه ريزي استراتژيک نسبت به بهبود وضعيت اقدام نمود با اين توضيح که ارائه و اجراي استراتژي ها در سازمان هاي عمومي تمايز عمده و مشکلات زيادي نسبت به بخشهاي خصوصي دارد و اين تفاوت ها ناشي از اهداف و محيط کاري در آنها است .
(مرادي مسيحي ، ١٣٨١) در اين راستا، ابتدا عوامل داخلي و خارجي را مورد بررسي قرارداده ، سپس آنها را آناليز و اولويت بندي مي کنند و در نهايت استراتژي هايي براي استفاده از فرصتها و قوت ها و دوري از تهديدات و نقاط ضعف تعيين مي شود. ( محرم نژاد، ١٣٨٥)
٢- مواد و روشها
شهر تبريز بعنوان يکي از شهرهاي با مشکلات محيط زيست در ايران ، براي ارائه استراتژي هاي مديريت محيط زيسـت آب و فاضـلاب شـهري ، بعنـوان منطقه مطالعاتي در اين مقاله انتخاب شده است . وسعت اين شهر ١٣١ کيلومتر مربع و ارتفاع متوسط آن ١٣٤٠ متر مي باشـد.(رمضـاني ، ١٣٩٠) ايـن شـهر، بعنوان تنها شهر ميليوني منطقه شمالغرب ايران مي باشد. در سال ١٣٩٠، جمعيت اين شهر به بيش از ١٤٩٤٩٩٨ نفر رسيد که در مقايسه با سال ١٣٤٥ بيش از ٦.٥ برابر گرديده است . در اين پژوهش بعد از تعيين و تشريح وضعيت موجود در مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شهر تبريز با استفاده از نتايج مطالعات کتابخانه اي و ميداني ، براي تعيين ، ارزيابي و تحليل عوامل مختلف تاثير گذار در اين مديريت و ارائه استراتژي ها ، از قضـاوت هـاي شـهودي در کنار تجزيه و تحليل هاي علمي استفاده شده است . براي انجام اين کار ده نفر مسـئول و کارشـناس شـرکت آب و فاضـلاب آذربايجـان شـرقي ، آب منطقه اي آذربايجان شرقي ، مرکز بهداشت محيط ، اداره کل حفاظت محيط زيست ، تشکل هاي محيط زيست شـهر تبريـز و اسـاتيد بـا تخصـص مـرتبط دانشگاههاي تبريز بعنوان جامعه آماري انتخاب گرديد و نظرات آنها با استفاده از روش دلفي و نيز از پرسشنامه باز، جمع بندي شده است . افراد انتخـاب شده کل افراد جامعه آماري را تشکل مي دهد.( رمضاني ، ١٣٩٠)
با توجه به اهداف سازماني و ماموريت شرکت آب و فاضلاب شهر تبريز و آب منطقه اي و با مشارکت اعضاي گروه فوق الذکر، عوامل اصـلي و مهـم خارجي و داخلي مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شهر تبريز از طريق تهيـه مـاتريس هـاي (EFE) و(IFE) ، مشـخص و ارزيـابي شـده اسـت و استراتژي هاي بهبود وضعيت اين مديريت با تهيه ماتريس هاي فرصت ها، تهديدات ، نقاط قوت و ضعف (SWOT) و جذابيت نسـبي اسـتراتژي هـا از طريق ماتريس هاي برنامه ريزي استراتژيک کمي (QSPM) بدست آمده است . استفاده از ماتريس هاي فرصت ها، تهديدات ، نقاط قـوت و ضـعف در منابع زيـر مـورد توجـه بـوده اسـت . ( رمضـاني ، ١٣٩٠)، (,٢٠١٠ , .Moharamnejad N, M. E. Ramazani, et al) ( ,et al. ,Zotos G. (2009
براي تهيه ماتريس ارزيابي عوامل داخلي (IFE) و ماتريس ارزيابي عوامل خارجي (EFE با مشـارکت گـروه کـاري ، ابتـدا عوامـل داخلـي و خـارجي شناسايي گرديد و به هر عامل يک ضريب وزني بين صفر ( بي اهميت ) تا يک ( بسيار مهم ) اختصـاص داده شـد و ضـريب وزن هـا نرمـاليزه گرديـد و وضع موجود هر عامل با امتيازي بين ١ تا ٥ (بسيار خوب =٥، بالاتر از متوسط =٤، متوسط =٣، پايين تر از متوسـط =٢، ضـعيف =١) تعيـين گرديـد و امتيـاز وزن دار هر عامل از ضرب امتياز هر عامل در ضريب وزني آن عامل تعيين شد. (پارسائيان ، ١٣٨٦)، (فرد آر، ١٣٨٢)
با تهيه ماتريس فرصت ها، تهديدات ، نقاط قوت و ضعف (SWOT) از تلاقي نظام يافته و تحليل عوامل قوت ، ضـعف ، فرصـت و تهديـدهاي کـه در ماتريس هاي (IFE) و (EFE) شناسايي شده ، استراتژي هاي مناسب در چهار دسته استراتژي SO,WO,WT,ST براي مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شهر تبريز ارائه گرديده است . در مرحله بعد با تکميل ماتريس هاي برنامه ريزي استراتژيک کمي (QSPM) که ازطريق دخالـت تـاثير هـر عامل استراتژي در انتخاب هر استراتژي ، جذابيت نهايي هر يک از استراتژي ها تعيين گرديد. نحوه تعيين جذابيت نهايي هريک از استراتژي ها نسبت بـه عوامل استراتژيک بدين صورت است که امتياز نهايي هر عامل استراتژي در جذابيت نسبي هر استراتژي ضرب مـي شـود.( ٢٠٠٨ , .Rafee, et al)
امتياز دهي جذابيت نسبي هراستراتژي بر اساس تاثير گذاري هر عامل استراتژي در انتخاب هر استراتژي اين ضـريب ، بـين ١ تـا ٤ توسـط گـروه کـاري تدوين کننده استراتژي داده شده است بدين صورت که به استراتژي بدون جذابيت امتيـاز يـک ، اسـتراتژي تـا حـدودي جـذاب امتيـازدو، اسـتراتژي بـا جذابت در حد قابل قبول امتياز سه و براي استراتژي با جذابيت بالا امتياز چهار داده شده است .(١٩٨٧ , .Saaty R )، (رمضاني ، ١٣٩٠)
کميت يا مقدار جذابيت نهايي هر يک از استراتژي بعنوان متغيرهاي وابسته ماتريس برنامه ريزي استراتژي کمـي اسـت . ايـن متغيرهـا يـا همـان جـذابيت نهايي هر استراتژي ، از طريق ضرب نمودن امتياز نهايي ماتريس هـاي (EFE) و(IFE) در مقـادير جـذابيت هـر اسـتراتژي (QSPM) تعيـين گرديـده است . بمنظور تعيين نرمال بودن مقادير اين متغيرها از آزمون کولموگروف - اسميرنوف استفاده شده است . براي تعيين اولويت و جايگـاه اسـتراتژي هـا، انحراف معيار اين متغيرها مشخص گرديده و آناليز واريانس anova و مقايسه ميانگين دانکن انجام گرفته است در جدول ٥ مراحـل تـدوين اسـتراتژي مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شهر تبريز ارائه گرديده است . .(رمضاني ، ١٣٩٠)
جدول (٥) مراحل تدوين استراتژي هاي مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شهر تبريز
٣-نتايج و بحث
در سطح ملي استراتژي هاي زير براي بهبود وضعيت مديريت محيط زيست آب و فاضلاب مطرح است :
توجه به آمايش سرزمين در توسعه پايدار با محوريت منابع آب .
جامع نگري در بهره برداري از منابع آب با اولويت تامين آب شرب و بهداشتي نسبت به ساير مصارف کشاورزي و صنعتي و ...
اولويت بخشي به مديريت تقاضا (مصرف ) نسبت به مديريت عرضه (تامين ).
ارتقاء مستمر کيفيت عرضه خدمات آب و فاضلاب به مشترکين .
تهيه و اجراي برنامه جامع (ملي ) حفاظت کمي و کيفي منابع آب شرب و بهداشتي .
تسريع در اجراي طرح هاي فاضلاب با هدف جبران عقب ماندگي هاي اين بخش در کشور.
ايجاد ساختار و تبيين و اعمال روشهاي بازدارنده و پيشگيرانه از آلودگي منابع آب و پشتيباني فنـي و کارشناسـي از روشـهاي صـحيح دفـع و تصفيه فاضلاب .
شناسايي و بکارگيري راهکارهاي مناسب تجهيز منابع مالي با اسـتفاده از ظرفيتهـاي دولتـي ، بخـش خصوصـي و خـارجي متناسـب بـا توسـعه طرحها و پروژه ها.
ايجاد، تطبيق و رشد ويژگيهاي بنگاه داري اقتصادي در شرکتهاي عهده دار ارائه خدمات زيربنايي (آب و فاضلاب ).
بهره گيري از کليه شيوه هاي آموزش همگاني (از جمله رسانه هاي گروهي و ارتباط جمعي ) بمنظور ارتقاء آگاهي و حساسيت هاي عمومي در ارتباط با مقوله آب و فاضلاب .
همسو نمودن توسعه شهرها و روستاها با ظرفيت ها و محدوديت هاي خدمات آب و فاضلاب هر منطقه .
ايجاد تحول در طراحي و اجراي تاسيسات آب و فاضلاب داخل منازل از طريق کنترل و تاييـد نظـام مهندسـي و فـراهم نمـودن بسـتر عملـي جهت واگذاري انشعاب جداگانه به هريک از واحدهاي آپارتمانها.
الزام به رعايت استاندارد کيفي در اجراي تاسيسات خدمات زيربنايي و توليد تجهيزات مورد نياز، برقراري نظام بازرسي فني و کنتـرل کيفـي در کليه مراحل طراحي و اجراي تاسيسات و توليد تجهيزات .
گسترش فعاليتهاي پژوهشي و مطالعاتي در بخش و بکارگيري فن آوري پيشرفته با ملاحظات زيست محيطـي بمنظـور تحقـق اهـداف توسـعه پايدار.
حمايت از مشاورين ، سازندگان و پيمانکاران بمنظور افزايش مشارکت بخش خصوصي در فعاليتهاي صنعت آب و فاضلاب .
توسعه ارتباط بين بخش آب و فاضلاب و مراکز علمي ، تحقيقاتي و دانشگاهي داخلي و خارجي بمنظور بهره گيري مسـتمر از فـن آوريهـاي پيشرفته .
بهره گيري از فن آوري اطلاعات (IT) در توسعه مديريت بخش .
افزايش بهره وري نيروي کار از طريق ارتقاء دانش فني و تخصصي و اعمال سامانه هاي انگيزشي .
حرکت در جهت رسيدن به مديريت کيفيت فراگير با استقرار و توسعه سيستمهاي مديريت کيفيت .
ايجاد سامانه هاي غير متداول تامين و توزيع آب شرب مورد نياز مصرف کنندگان در مناطقي که فاقد آب با کيفيت ميباشد.
بر اساس چشم انداز و اهداف بلند مدت موجود و نيز جمع بندي و تحليل عوامل خارجي و داخلي اصلي و نظرات گروه تدوين کننده استراتژي در ايـن پژوهش مشخص شده است که نه فرصت ، نه تهديد، هشت نقطه قوت و يازده نقطه ضعف مهم و اساسي در مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شـهر تبريز وجود دارد و توزيع کميت نتايج بدست آمده بصورت نرمال مـي باشـد. در جـدول ٦ تعـداد عوامـل اسـتراتژي ، اسـتراتژي هـا و متغيرهـاي وابسـته ماتريس برنامه ريزي استراتژيک کمي مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شهر تبريز که در اين پژوهش بدست آمده ، ارائه شده است .
جدول (٦)تعداد عوامل استراتژي ، استراتژي ها و متغيرهاي وابسته ماتريس برنامه ريزي استراتژيک کمي
مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شهر تبريز
اهميت ، ضريب تاثير گذاري و رتبه بدست آمده براي اين موارد مهم که در نتيجه اسـتفاده از پرسشـنامه و روش دلفـي و جمـع بنـدي نظـرات مسـئولين ذيربط مديريت محيط زيست آب و فاضلاب شهر تبريز بدست آمده است . در جداول شماره ٧ و ٨ ، اين عوامل اصلي ، ضريب و امتيـاز آنهـا، در قالـب ماتريس ارزيابي عوامل خارجي مديريت محيط زيست آب و فاضـلاب شـهر تبريـز و مـاتريس ارزيـابي عوامـل داخلـي مـديريت محـيط زيسـت آب و فاضلاب شهر تبريز تبريز ارائه گرديده است .
بر اساس تهيه ماتريس فرصت ها، تهديدات ، نقاط قوت و ضعف تعداد چهل و پنج استراتژي براي بهبود وضعيت مديريت محيط زيست آب و فاضلاب در شهر تبريز تعيين گرديده است و جذابيت هريک از اين استراتژي ها از طريق ماتريس هاي برنامه ريزي استراتژيک کمي و بـا در نظرگـرفتن شـرايط اقتصادي ، اجتماعي ، تکنولوژيکي و عوامل اصلي خارجي و داخلي اين مديريت ، بدست آمده است . در جدول شماره ٩ ، استراتژي هاي اين مـديريت و جذابيت نهايي آنها در چهار گروه استراتژي هاي قوت و فرصت (SO)، استراتژي هاي قوت و تهديد (ST)، استراتژي هاي ضـعف و فرصـت (WO) و استراتژي هاي ضعف و تهديد (WT) ارائه شده است .
