بخشی از مقاله
چکیده
در مقاله حاضر،پس از توضیح کوتاه در مورد حاجب در دوره هاي مختلف از دوره ساسانیان تا دوره قاجاریه؛ شخصیت حاجب در تاریخ بیهقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. دوره اي که بیهقی در آن زندگی می کند و کتاب گران قدر خود »تاریخ بیهقی« را نوشته است غزنویان بر ایران حکومت می کنند.
آن ها همانند سامانیان در تشکیلات دربار از حاجبان به عنوان یکی از طبقات اجتماعی صاحب قدرت استفاده می کنند اما در این دوره نفوذ حاجبان در دربار بیشتر می شود می توان گفت این دوره ، دوره درخشش طبقه حاجبان در تاریخ ایران است. در این مقاله وظایف و مراتب حاجبان با تکیه بر کتاب تاریخ بیهقی ذکر گردیده و بعد از آن حاجبان دربار امیر مسعود معرفی شده اند. و در نتیجه گیري مشخص شده است.که حاجبان دربار امیر مسعود غزنوي از با اهمیت ترین طبقات اجتماعی محسوب می شدند و نقش موثري در اداره دربار سلطان و امور کشور داشتند.
مقدمه
در دوره غزنویان، درگاه، تشکیلات گسترده اي داشت. کارکنان دربار به گروه هاي مختلف تقسیم می شدند و هر گروه جایگاه و مرتبه اي داشتند. درباریان داراي درجات مختلف اجتماعی و سیاسی بودند.نحوه پوشش آن ها ، چگونگی حضور در نزد سلطان و نحوه برخورد آنان با سلطان و متقابلا سلطان با آن ها بستگی به درجه و مقامی داشت که در درون دربار از آن برخوردار بودند. - ر.ك:مقاله حکومت غزنویان،سایتصهطهطکzحهس؟پئتح - . از جمله کتاب هایی که می توان به وسیله آن با تشکیلات درباري عصر غزنویان آشنایی پیدا کرد، کتاب تاریخ بیهقی است. تاریخ بیهقی یکی از کتاب هاي بی نظیر و گران بهاي ادبیات فارسی است که به قلم استاد دبیر، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی نوشته شده است دبیري که در زمینه ادب و علم و عقل یگانه عصر بود.او زمانی به دنیا آمد که تاریخ نگاري در ایران دچار تحول شده بود و نگارش تاریخ از دست محققان مذهبی به دست کارکنان رسمی دولت و دولت مردان افتاده بود. این تحول خصوصا در زمینه تاریخ سلسله ها وشهرها بود و بیشتر مورخان اطلاعات تاریخی خود را به خاطر خود آن یا براي کسب اخلاقیات قابل دریافت در آن می جستند. - ر.ك: والدمن، 61 :1375، - 62 .بیهقی در چنین محیط فرهنگی رشد کرد و علوم زمانه را فرا گرفت وبه سالهاي جوانی رسید و در دربار محمود غزنوي به عنوان شاگرد بونصر مشکان در دیوان رسالت مشغول به کار شد. بونصر مشکان به شاگرد خود به دیده عنایت نگریست و بیهقی در پرتو تهذیب و تربیت نوزده ساله استاد آداب نویسندگی را به کمال آموخت و تقریبا از آغاز کار در دیوان رسالت به مطالعه کتب معتبر تاریخی اهتمام ورزید و سالها به ثبت و ضبط وقایع روزانه و تعلیق و یاداشت کردن آنها پرداخت چنانچه بارها در کتابش به این موضوع اشاره می کند. - ر.ك ، بیهقی،1386،ج270 :1،241، - 220 او در سال 488در سن شصت و سه سالگی نگارش و تدوین این اثر ماندگار را آغاز کرد و تا 470 که زمان مرگ اوست آن را به پایان رساند. نگارنده در تدوین اثر شیوه دقیق علمی را به کار برد و کتابی نگاشت که اوضاع و احوال عصر غزنویان به طور همه جانبه در آن ترسیم شده است چنانکه از هر نظر تاریخ بیهقی می تواند ما را در شناساندن عصر غزنوي یاري رساند اما از این اثر بزرگ جز شش مجلد باقی نمانده است که آن هم در بر گیرنده روزگار پادشاهی مسعود است.از زمان برکناري امیر محمد آغاز می شود و تا اواسط آخرین سال سلطنت مسعود می رسد. بیهقی با بیانی شیرین به روایت داستان تمامی اتفاقات تاریخ زندگانی مسعود را به رشته تحریر کشیده است وبی شک آنچه در تاریخ بیهقی نوشته است علاوه بر اینکه انعکاس اوضاع دربار امیر مسعود غزنوي است؛ نشانگر مسائل جامعه شناختی و فرهنگی دوره غزنویان و تا حدودي دوره سلجوقیان نیز می باشد چرا که ادبیات نقش بسیار مهم بازتاب اجتماع وفرهنگ زمان نویسنده است.ترابی در کتاب خود جامعه شناسی ادبیات می نویسد: »جامعه شناسی ادبیات بخشی از جامعه شناسی است که مطالعات خود را روي محتوا ي اثر ادبی و جوهر اجتماعی آن و روابط متقابل شاعر و نویسنده و اثر آن از سویی و و جامعه و فرهنگ آن از سوي دیگر متمرکز میسازد. - «ترابی، - 27: 1376 بنابراین براي شناخت جامعه و طبقات اجتماعی یک دوره باید به سراغ آثار ادبی همان دوره رفت. این مقاله در راستاي هدف اصلی خود یعنی شناخت حاجب به عنوان یک شخصیت اجتماعی قابل نفوذ در دربار امیر مسعود غزنوي می تواند یک تحقیق بین رشته اي نامیده شود. تحقیق جامعه شناختی در ارتباط با اقشار جامعه از لحاظ شناخت متون ادبی براي کسانی که در زمینه متن هاي ادبی تحقیق می کنند و نهایتا شناخت ارزش تاریخ بیهقی هم از لحاظ ادبی و هم از لحاظ جامعه شناسی.
بحث وبررسی :
واژه حاجب: حاجب اسم فاعل از ریشه »ح، ج، ب« در لغت عربی به معنی »ابرو« است و در فارسی آن را بازدارنده،پرده دار ودربان و آنکه باز دارد از در آمدن می گویند. - لغت نامه دهخدا وفرهنگ فارسی معین -
اصطلاح حاجب: حاجب یک صاحب منصب درباري و نظامی بوده است. کسی که اخبار مردم و کارگزاران را به پادشاه یا خلیفه می رسانده است. او مسؤول هماهنگ کردن و سامان دادن به بارها و ملاقات فرمان روایان و کار گزاران و حکام ولایتی و دیگران با پادشاه است و ظیفه اصلی حاجب مانع شدن از تماس مستقیم مردم با پادشاه است براي همین شغل حاجبی با پرده داري که مسؤلیت بالا و پایین بردن پرده پادشاه را داشته است یکسان می شود.انوري در کتاب اصطلاحات دیوانی دوره غزنوي و سلجوقی می گوید:»
حاجب مامور تشریفات درگاهی بوده است چنانچه در وهله نخستین وظایف اصلی وي ،انجام امورتشریفاتی درگاه چون استقبال از بزرگان ،پرده داري،خلعت پوشانیدن،اذن دخول گرفتم و جزء آن ها و در وهله ثانی ،امور دیگر که در دیوان و درگاه پیش می آمد.علاوه بر آن حاجبان مشاغل دیگر را نیز عهده دار می شدند و در این حال لفظ حاجب،همچون لقبی براي آنان به کار می رفته است چون حاجب جامه دارو حاجب قاضی. - «انوري،. - 32 :1355 شغل حاجبی در دوره هاي مختلف تا قاجاریه: شغل حاجبی در ایران پیش از اسلام وجود داشته است و پادشاهان در دربار خود پرده دار داشته اند. وظیفه او مانع شدن از ورود بی اجازه کارگزاران نزد پادشاه بود. در دربار ساسانی عنوان حاجب را خرم باش می نامیدند. - ر.ك:مقاله فرهنگ و تمدن ساسانیان، ،سایت ططکأععهلاتپعح؟پئتغهلاطعح - بعد از اسلام با آشنایی مسلمانان با آداب و رسوم درباري عجم شغل حاجبی به دربار آنها راه یافت چنانچه خلفاي راشدین نیز حاجبانی داشته اند. البته حجابت در عربستان قبل از اسلام به معنی پرده داري کعبه کاملا شناخته شده بود - ر.ك: پرده داري ،پزشک ،سایت کط؟طح؟طپحطط. - با گسترش قلمرو حکومت ها و تغییر و تحول سازمان اداري به ویژه سیاست مملکت داري منصب حاجبی از منصب هاي مهم خلفا و فرمان روایان شد. رعایت حق تقدم افراد و
