بخشی از مقاله
ساماندهی بافت های فرسوده شهری و سکونتگاه های غیر رسمی (مطالعه موردی :شهر قزوین)
چکیده: بیان موضوع
باتوجه به توسعه جوامع انسانی وتغییرشیوه زندگی وسکونت مردم پژوهش هایی دررابطه با بافتهای فرسوده شهری از دهه 90 میلادی مورد توجه قرارگرفته است.دراین میان چون یکی از نیازهای انسانی حفظ محیط زندگی اش پس از بحرانهای طبیعی وغیرطبیعی می باشد و دراین رابطه بافت های فرسوده شهری دربحران ها به دلیل معضلات ناشی از ناپایداری ونامقاوم بودن در برابر زلزله بیشتردر معرض آسیب پذیری می باشند. براین اساس ارتقای مدیریت بحران شهری و با پذیرش اینکه بحران ها در مقیاس بافت های فرسوده شهری، بطور همزمان، پدیدهای اجتماعی - اقتصادی، فیزیکی - کالبدی و زیست محیطی می باشند؛ از این رو مدیران بحران شهری نقشی مکمل در توسعه ساماندهی بافت های فرسوده را دار می باشد، با این نگرش این مقاله به دنبال تاثیر مدیریت بحران شهری در کاهش بحران های بالقوه و بالفعل بافت فرسوده شهرقزوین می باشد. چون بخش مرکزی این شهر بیشتر در بافت فرسوده قراردارد.لذا در مواقع بحرانهای طبیعی و غیرطبیعی در معرض آسب پذیری های زیادی می باشد.
واژگان کلیدی: مدیریت بحران، ساماندهی، بافت فرسوده ،شهرقزوین،سوانح طبیعی
-1 مقدمه:
شهر به عنوان یک منبع توسعه نیازمند مدیریتی پویا در تمامی ابعاد آن میباشد، که با گسترش بعد کالبدی و مسئله، شهرنشینی سریع در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، با ساخت و سازهای ضعیف و گسترش سکونتگاههای خودرو و حاشیهای بدون برنامه ریزی، و اغلب برروی سایتهای خطرناک گسترش یافته است ( شیعه، ( 1382 : 3782 ویادر اغلب شهرهای جهان سوم در روند تکاملی خویش با بافت فرسوده مواجهه است؛ همچنین افزایش تدریجی تعداد شهرها در جهان و تداوم بارگذاری های محیطی و اقتصادی بر بستر آنها لزوم توجه بیشتر به آنها ضروری است . Hamza and Zetter 1998 Bakrim 2002; (1997,2002 .Quarantelli); باتوجه به موقعیت کشور ما چه از نظر زمین لرزه و چه از نظر تغییرات بارش و دما و پدیده های ناشی از آنها نگران کننده بوده و به عنوان دهمین کشور بلاخیز دنیا معرفی شده است بر این اساس، با توجه به قرارگیری کشور ایران در مسیر کوه زایی آلپ هیمالیا(کمربند مستعد وقوع زلزله)، ضرورت توجه اصولی به مسئله مدیریت بحران امری بدیهی
1
است .چرا که در طی سال های 1900 تا 2000 این سرزمین جزو شش کشوری قرار داشته که دچار تلفات انسانی ناشی از وقوع زمین لرزه بوده است(آیسان و دیویس،(1382 : 9 طی 90 سال اخیر 12 هزار نفر از هموطنان ما براثر بلایای طبیعی کشته شده اند % 76 بر اثر زلزله ، 6% بر اثر سیل ، % 18 بر اثر سایر بلایا. دراین رابطه فاجعه هرچند یک رویدادناگوار غیرعادی است اما در هر صورت کشورهای زیادی باگونه های مختلف آن برخورد کرده وساکنین مناطق آسیب دیده به شکلی خودرا با وضعیت بحرانی سازگارکرده اند. انجام و تدوین چنین پروژه هایی مسئولین مدیریت بحران شهری را برآن می دارد تا بتوانند برنامه ریزی مناسبی رادززمان وقوع چنین بحرانهایی انجام دهند وقبل از وقوع بحران خود را برای مقابله باآن آماده کنند. اکثر نقاط شهری ایران کم و بیش با احتمال وقوع زلزله مواجه م یباشند که با توجه به گستردگی وجود بافت های فرسوده، یکی از چالش های پیش رو مسئله نحوه عمل این بافتها در مواجهه با حوادث طبیعی میباشد .محدوده بافت فرسوده شهر قزوین نیز از این مسئله مبرا نیست ..بر این اساس،تحلیل وکاهش وقوع بحرانهای متنوع در سیستمهای انسانی و محیطی بافت فرسوده شهری در رسیدن به توسعه پایدار از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است .بافت های فرسوده قزوین در سه منطقه شهر واقع شده که به ویژه محدوده منطقه 1 از ساختمان های مخروبه با کوچه های تنگ باریک که فاقد هر گونه فضای باز در زمان وقوع بحران می باشندبرخوردار می باشد. با این توصیف در این مقاله بانقش دانش مدیریت بحران مدیران شهری در فرآیند ساماندهی بافت فرسوده شهری به منظور کاهش اثرات بحران های بالقوه و بالفعل بافت فرسوده مورد توجه قرار گرفت تا به این سئوال کلیدی پاسخ داده شود :آیا مدیریت بحران در ساماندهی بافت فرسوده موثر می باشد؟
-2 مبانی نظری تحقیق:
بحران رویدادی است که به طور طبیعی یا به وسیله بشر به طورناگهانی یا به صورت فزاینده به وجود می آید وسختی ومشقتی را به جامعه انسانی تحمیل می کندکه برای برطرف کردن آن نیاز به اقدامات اضطراری ،اساسی وفوق العاده باشد.(ناطق الهی 9:،(1378 بلایا یا سوانح را از لحاظ نوع میتوان به سه دسته عمده تقسیم نمود:
الف) سوانح طبیعی (زلزله، سیل، آتشفشان، طوفان، گردباد، بهمن، رانش زمین و ...)؛ ب) سوانح تکنولوژیک یا انسان ساخت (آتش سوزی و انفجار به عنوان رایج ترین سوانح انسان ساخت می باشند)؛
ج) سوانح جنگی و تروریستی (فرزاد بهتاش، 1387 : 705 704 به نقل ازفرج یملائی و قرخلو.) : 1389
از آنجایی که بیش تر بحرا نها و سوانح طبیعی به صورت خفته و خاموش در عین حال بالقوه برای آفرینش آسیب هستند(شکیبا، 1387 : 10082به نقل از فرج یملائی و قرخلو) 1389 :، آمادگی برای مواجه شدن و مقابله با آن امری بدیهی است که در این رابطه یکی از ضروری ترین اقدامات و مسائل، به کارگیری اصول مدیریت بحران (مدیریت سوانح)، به منظور پیشگیری و کاهش مخاطرات، آمادگی، مقابله و بازسازی و بازتوانی می باشد.
-1-2 مدیریت بحران
مدیریت بحران به مجموعه اقدامهایی اطلاق می شود که قبل از وقوع ودر حین وقوع وبعداز وقوع سانحه جهت کاوش هرچه بیشتر آثاروعوارض آن انجام می گیرد. این اقدامها با توجه به انواع بلایای طبیعی ومحیطی که این گونه بلایا درآن جارخ می دهد متفاوت است . (عبدالهی 60:،(1378مهمترین وظایف مدیریت بحران انجام اقداماتی در چارچوب مدیریت شهری برای رهایی از مشکلات ناشی از بروز حوادث طبیعی، کاهش آثار سوء آن(پیشگیری )و آمادگی برای امدادرسانی و بهبود اوضاع میباشد( 44 : Rattien, .(1990ایران چون بخشی از کمربند کوه زایی آلپ هیمالیا (کمربندمستعد وقوع زلزله)باشد.ازحدود300شهرکشور77درصدآنها روی پهنه زلزله قرار دارد که از سال 1280تا 1383 درایران 15 زلزله روی داده است که دراین میان 200000نفرجان باختند.(ابهری:9،(1388 پس ضرورت توجه به مدیریت بحران امری ضرورری می باشد.
2
شکل :(1) چرخه سیستم مدیریت جامع بحران (ماخذ:حسینی ،1387ص(35
اکثر نقاط شهری ایران کم و بیش با احتمال وقوع زلزله مواجه میباشند که با توجه به گستردگی وجود بافت های فرسوده، یکی از چالش های پیش رو مسئله نحوه عمل این بافتها در مواجهه با حوادث طبیعی میباشد با توجه به گستردگی و آسیب پذیری بالای بافت های فرسوده در برابر بحران های طبیعی میتوان گفت یکی از مهمترین اصول اولیه در مدیریت اینگونه ها بافت ها آمادگی می باشد. آمادگی عبارتست از مجموعه فعالیت هاواقداماتی که در مرحله قبل از وقوع بحران وبه منظورکسب اطمینان از پاسخگویی صحیح وموثربه بحران وتبعات ناشی از آن انجام می گیرند.
-2-2 تاثیر زلزله دربافت های فرسوده شهری
شهردرروال طبیعی خود همانند یک پیکره زنده قدرت خودترمیمی دارد اماباز هم همانند یک پیکره زنده گاه شرایطی برآن حادث می شود که این قدرت رابرای ترمیم ازدست میدهد.بنابراین روند فرسودگی طی شده وبافت دچار فرسودگی می شود.درطی این روند علاوه برآسیب ها وچالش های بافت درهمه ابعاد اجتماعی ،اقتصادی ،فرهنگی وکالبدی ،کیفیت فضای شهری نیز ازدست می رود .فضای شهری این بافتها سرزنده نیستندودچارتنزل درشاخصه های خوانایی هستندهویت خودراازدست داده اندونتیجه تعلق مکانی نسبت به آنها وجودنداردانطباق پذیری باشرایط ومخاطبین فضارانداردامنیت خودراازدست داده اند ودریک کلام کیفیات محیطی درانها به شدت روبه تنزل است. (عباس زادگان - روستا(3/ 1387/
-3-2 عوامل موثربرفرسودگی شهری
شکل(:(2 عوامل موثر برفرسودگی شهر(ماخذ: نگارندگان)
-4-2 بافتهای فرسوده و ویژگی های آنها:
بافت های فرسوده شهری بافت هایی هستند که در محدوده قانونی شهرها قرار گرفته اند، دارای مالکیت رسمی و قانونی اند، اما از نظر برخوداری از ایمنی، استحکام و خدمات شهری دچار کمبودهستند. این بافتها به خاطر نبود کنترل شرایط اجتماعی ،اقتصادی،فرهنگی،فرسودگی،کالبدی ازجمله نامقاوم بودن ساختمانها ،عدم برخورداری بافت ازشبکه دسترسی مناسب ،کمبودخدمات وزیرساختهای شهری ومعضلات زیست محیطی نه تنهادربرابر بلایای طبیعی وغیره آسیب پذیر می باشند بلکه از کیفیت مکانی محیطی اقتصادی واجتماعی نازلی برخوردارند. مناطق فرسوده شهری با چند خصیصه اصلی شامل فرسودگی ساختمان ها، پیاده محوری شبکه دسترسی(یا حداقل امکان استفاده از خودرو)، تراکم بالای مسکونی و جمعیت و کیفیت پائین شرایط محیط زیست شناخته می شوند . فرسودگی شهری نتیجه دخالت عوامل گوناگونی است؛ این عوامل شامل گذشت زمان، ضعف برنامه ریزی، فقر، بی ا نگیزگی اجتماعی ساکنان، خطوط قرمز قانونی، حومه نشینی و شکاف طبقاتی در شهر است.(موسوی ،1388،(4
جدول :(1) ویژگی های بافتهای فرسوده (مأخذ: جهانشاهی، (1382
-3 ضرورت واهمیت توجه به بافتهای فرسوده
-1 نوسازی بافت های فرسوده به همراه تامین فضای سبز منجر به بهبود وضع زندگی و سلامت مردم می گردد. -2به منظور مقاوم سازی ساختمان ها در برابر زلزله، مسئله نوسازی بافت های فرسوده در اولویت قرار می گیرد.
-3 محلات فرسوده و قدیمی مرکز شهر به علت عدم سازگاری کالبدی با استانداردهای مدرن شهری توان ادامه حیات کالبدی را نداشته و در صورت عدم دخالت سازمانی افته و برنامه ریزی شده، فرسودهت ر و مسئله سازتر خواهند بود.(محمدی تبار،(1390
-4 اصول مدیریت بحران دربافت های فرسوده شهری:
چهار مرحله اصلی مدیریت بحران عبارتند از :آمادگی در برابر خطر، واکنش به هنگام وقوع، بازسازی خسارت ها و کاهش اثرات حادثه. برنامه ریزی، اصلاح و هدایت مجموعه زیرساختی در بافت های فرسوده شهری در مراحل آمادگی و کاهش خطر قابل پیگیری می باشد.
آمادگی در برابر خطر :پیش از وقوع فاجعه صورت میگیرد و مجموعه توانایی های مدیریت بحران را تشکیل میدهد؛ این مرحله از مدیریت بحران بر ایجاد شبکه ها و طر حهای عملیاتی در مواقع اضطراری تأکید دارد .مجموعه اقدامات فوری برای افزایش توان عملیاتی و ایجاد تسهیلات برای واکنش مؤثر در برابر حادثه است.
کاهش اثر فاجعه :مجموعه اقداماتی برای کاهش یا از بین بردن میزان خطر حوادث طبیعی و تکنولوژیک بر جان و مال مردم در بلندمدت است و فرض بر این است که جامعه در معرض خطر است و مهم نیست که وضعیت بحران روی داده باشد .هدف از آن کاهش خطر با انجام اقدامات بنا به تخمینی از وضعیت فاجعه ای است که می تواند گریبان گیر جامعه باشد .برخی از این اقدامات عبارتند از: مدیریت توسعه در نواحی حادث هخیز، کاهش حوادث از طریق انتقال ساختما نها از نواحی آسیبپذیر، تقویت ساز ه ها و تهیه نقشه، مقررات ایمنی و غیره.(زیویار،1389،(31
-5 محدوده موردمطالعه:
منطقه مورد مطالعه در طول عرض جغرافیایی استان قزوین در حوزه مرکزی ایران بین 48 درجه و 45 دقیقه تا 50 درجه و 51 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و 35 درجه و 24 دقیقه تا 36 درجه و 48 دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا قرار دارد. این استان از شمال به استانهای مازندران و گیلان و از غرب به استانهای زنجان و همدان ، از جنوب به استان مرکزی و از شرق به استان تهران محدود میباشد. محدوده مرکزی و شرق استان را دشت قزوین تشکیل می دهد که شیب آن از شمال غرب به جنوب شرق امتداد دارد در نیمه ی شمالی ایران واقع شده است و با وسعتی حدود 16000 کیلومترمربع نزدیک به 1درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است.
شکل :(3) نقشه ی سیاسی استان قزوین (مأخذ: سایت: (http://iran.farsfoundation.net
شهرستان قزوین ازلحاظ موقعیت جغرافیای بین 48درجه و85دقیقه تا50درجه و51 دقیقه طول شرقی ازنصف النهارگرنیویج و 36درجه و 7دقیقه تا36 درجه و48دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا قرارگرفته است. این شهرستان ازشمال به استانهای گیلان و مازندران، و ازجنوب به شهرستانهای بویین ز هرا ، آبیک و تاکستان و از غرب به استان زنجان و از شرق به استان تهران محدود می باشد . شهرستان قزوین در بخشی از فلات ایران در دامنه جنوبی سلسله جبال البرز و در مسیر تهران به رشت ، زنجان و همدان واقع شده است .وسعت این محدوده55 کیلومتر مربع می باشد شهر قزوین درطرح تفضیلی به سه منظقه تقسیم بندی شده است. جمعیت این مناطق بر اساس سرشماری به قرار زیر می باشد:
جدول(:(2 جمعیت مناطق 3گانه شهر قزوین (ماخذ: اداره GISشهرداری قزوین سال(90
-1-5 بررسی ویژگیهای مناطق شهر قزوین:3منطقه
منطقه یک :این منطقه با مساحت تقریبی کل769/ 08 هکتار شامل بافت پر و ابنیه تاریخی و مراکز تجاری(بازار) وبعضاَ اداری شهر قزوین می باشد .نتایج حاصل از آمارنشان دهنده آن است که میانگین تراکم ساختمانی در این منطقه85/2 درصد می باشد.به طور کلی 13 درصدکمتر از 10 سال و 43 درصد بین 10 تا20 سال و 46 درصد بیشتراز 20 سال عمر دارند.
منطقه دو :این منطقه دارای مساحت تقریبی کل 1078/46هکتار می باشد . نتایج حاصله از آمار نشان دهنده آن است میانگین تراکم ساختمانی در این منطقه 101 درصد می باشد .به طور کلی 40/7 درصد ساختمانها کمتر از 10 سال 46درصد بین 10 تا 20سال و 15/8درصد بیشتر از 20 سال قدمت دارند.
منطقه سه :مساحت کلی این منطقه در حدود2933/ 4هکتار می باشد .مساحت مسکونی منطقه شامل159/ 12هکتار می باشد که سرانه زیربنای مسکونی موجود برابر16/39مترمربع است با وجود کاهش قاعده ی هرم سنی استان ، میزان موالید بالا بوده و ساختمان سنی جمعیت جوان است.
متوسط نرخ رشدسالانه جمعیت شهری و روستای شهرستان قزوین طی دهه 1365-75به ترتیب معادل 3/88و /79درصدبوده است.که نشان دهنده مهاجرت جمعیت ساکن درنقاط روستای به نقاط شهری است.
شکل :(4) نقشه مناطق سه گانه شهر قزوین (ماخذ: سازمان معماری و شهرداری استان قزوین)
مساحت کل شهرقزوین 6413 هکتاراست که از حدود 441هکتار آن جزء بافت فرسوده قراردارد.
