بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از نامههایی که بیهقی به مناسبت، در تاریخ خود نقل کرده است، نامهای است که سران دربار غزنوی به مسعود نوشتهاند و ضمن اظهار طاعت و ارادت نسبت به مسعود، از اینکه در غیاب او محمد را به جای پدر بر تخت نشاندهاند، به عذرخواهی از او و دفاع از خود پرداختهاند. به دلیل موقعیت حساس نویسنده - بونصر مشکان - و بزرگان دیگر، و ترس و نگرانی از کینهجویی و انتقامگیری مسعود، نویسنده کوشیده است با بهرهگیری از امکانات زبان و ترفندهای روانشناسانه به دلجویی از مسعود بپردازد و زمینه را برای چشمپوشی مسعود از خطای آنان فراهم سازد. دقت و مهارت نویسنده، موجب شده است این نامه در زمره متون ارزشمندی قرار گیرد که از حیث بلاغت، شایسته بحث و بررسی است. در مقاله حاضر، از این دیدگاه به بررسی و تحلیل نامه پرداخته شده است. استفاده مناسب و بجا از ایجاز و اشاره، و نیز اطناب و تفصیل مطلب، جابهجایی هنرمندانه ارکان جمله به منظور القای معنایی فراتر از مضمون آن، بهکارگیری سنجیده و حسابشده کلمات، اعم از اسم، صفت، قید، فعل و...، آوردن جملات دعایی متناسب با موقعیت افراد، استفاده از جملات در معانی ثانویه، و... از جمله شگردهایی است که نویسنده با استعانت به آن، نامه را به مرتبه کلام بلیغ رسانده است.
تحلیل بلاغی نامه حشم تگیناباد در تاریخ بیهقی
مشهورترین نامهای که بیهقی به مناسبت، در تاریخ خود نقل کرده است، نامهای است که درآغاز مجلد پنجم، یعنی اولین جلد باقیمانده از تاریخ بیهقی آمده و به »نامه حشم تگیناباد« معروف شده است. اهمیت این نامه،گذشته از ارزش تاریخی آن، در گرو زبان فاخر و بلاغت آن است؛ چنانکه میتوان آن را نمونهای موفق از کلام بلیغ دانست. نویسنده این مقاله، با اتکا بر نقد بلاغی، در پی اثبات این مدعاست. بدین منظور نخست تعریفی از بلاغت و نقد بلاغی ارائه میشود و پس از ارائه متن نامه، در باره مضمون و محتوای نامه و مقتضیات نگارش آن سخن خواهد رفت و در پایان به بررسی و تحلیل آن پرداخته خواهد شد.
مقدمه
یکی از انواع و شاخههای نقد ادبی، نقد کاربردی - Pragmatic Criticism - است که موضوع آن، بررسی تأثیر اثر ادبی بر خواننده است. یعنی اثر ادبی را در درجه اول، اثری میداند که بر خواننده تأثیر میگذارد. این تأثیر یا لذت بخشیدن است و جنبه زیباییشناسانه دارد یا آموزش و تعلیم است یا تغییرجهت دادنهای اخلاقی است و از این قبیل. اثری موفق است که در زمینه خاصی که میخواهد اثر بگذارد، بیشترین تأثیر را داشته باشد، یعنی اثر به هدف خود برسد. - شمیسا، - 27:1386 به عبارت دیگر در نقد کاربردی، اثر ادبی اثری است که به منظور اعمال تأثیرات خاصی بر خواننده نوشته شده است. تأثیرات گوناگونی چون: لذت هنری و زیباییشناسانه، تعلیم و تربیت، برانگیختن احساسات و.... در این نقد، اثر ادبی بر مبنای موفقیت آن در تحقق هدفی که دارد، مورد ارزیابی قرار میگیرد... اینگونه نقد از عصر رومیان تا قرن هجدهم بر حوزههای ادبی حاکم بوده و در عصر حاضر نیز تحت عنوان نقد بلاغی - - Rhetorical Criticism تجدید حیات کرده است. - شمیسا، - 44:1388 نقد بلاغی را برخی ناقدان، فقط مختص متونی میدانند که جنبه رتوریک - خطابی - دارد؛ مثل مواعظ و خطابههای دادگاه. برخی هم نقد بلاغی را برای تجزیه و تحلیل تمامی انواع ادبی بهکار میبرند و در کنار آن در صورت لزوم از روشها و رهیافتهای انتقادی دیگر مثل نقد نو، ساختارگرایی، نقد خوانندهمحور و... همچنین از رشتههایی مثل روانشناسی،
تحلیل بلاغی نامهی حشم تگیناباد در تاریخ بیهقی 3
زبانشناسی، جامعهشناسی و زیباییشناسی استفاده میکنند. - مکاریک، -367:1388 - 366 در واقع نقد بلاغی، به بررسی بلاغت اثر و میزان تأثیرگذاری آن بر خواننده میپردازد. بلاغت، سخن گفتن است به مقتضای حال مخاطب - شمیسا، - 34:1386 و نیز مطابقت کلام با موضوع اثر... بدیهی است که تمام اجزای یک اثر، از لغات و تعابیر گرفته تا تشبیهات و استعارات و غیره باید در خدمت موضوع باشند تا یک تأثیر واحد و هماهنگ و یکدست - Single Effect - القا شود. - همان: - 40 با توجه به این توضیحات، میتوان گفت بلاغت یک اثر در گرو نحوه بیان شاعر یا نویسنده و شگردهایی است که به منظور تأثیر مطلوب بر خواننده بهکار میگیرد؛ از جمله: دقت در گزینش واژگان، استفاده مناسب و بجا از صنایع بدیع لفظی - انواع سجع و جناس و ... - ، بدیع معنوی - تناسب و تضاد و انواع ایهام و ... - ، هنرهای بیانی - تشبیه و استعاره و ... - و نیز شگردهای علم معانی همچون ایجاز و اطناب بجا، رعایت ترتیب منطقی مطالب و انسجام آن، بهکاربردن جملات در مفاهیم ثانوی و .... در نهایت، یک اثر ادبی را در صورتی میتوان بلیغ نامید که تمامی اجزا و عناصر آن - واژگان، ساختار نحوی و معنایی جملات، هنرهای ادبی و ... - با مضمون - theme - اثر، همخوانی و تناسب داشته باشد و به عبارت دیگر آن را تأیید و تقویت کند. بنابراین در بررسی بلاغی یک متن، نخست باید مضمون آن و منظور و هدف نویسنده را مشخص کرد و ضمن تحلیل اجزا و عناصر آن، لازم است به ارتباط یا عدم ارتباط هر یک از اجزا با مضمون نیز اشاره شود.
متن نامه
بسم االله الرحمن الرحیم زندگانی خداوند عالم، سلطان اعظم، ولیالنّعم، دراز باد در بزرگی و دولت و پادشاهی و نصرت و رسیدن به امانی و نهمت در دنیا و آخرت. نبشتند بندگان از تگیناباد، روز دوشنبه سوم شوال، از احوال لشکر منصورکه امروز اینجا مقیماند، برآن جمله که:
از این،پسچون فرمان عالی دررسد، فوج فوج قصدِ خدمتِ درگاهِ عالیِ خداوندِ عالم، سلطان بزرگ،أطالَنّعمولیااللهُ- بقاءَه و نَصَر لِواءَه- کنند که عوایق و موانع برافتاد و زایل گشت و کارها یکرویه شد و مستقیم و دلها برطاعت است و نیتها درست - و الحمد الله رب العالمین والصلوه علی رسوله محمّد و آله اجمعین.
