بخشی از مقاله
چکیده
قید و بندهای جامعه استبدادی زمان بیهقی در متن تاریخ او به صورت پیچشها و تناقضهای معنایی آشکار میشود که متن را سرشار از مقاصد ناگفته و گفته های کنایی میسازد. دریافتن معنای حقیقی متن تاریخ بیهقی، بدون تحلیل این پیچشهای معنایی امکان پذیر نمیباشد.
پیچیدگی و ابهام در تاریخ بیهقی از آن رو وجود دارد که بیهقی تاریخنگاری است که سعی در بیان حقایق دارد و از سویی از بیان مستقیم این حقایق، احساس خطرکند. میتضاد و تناقضِ میانِ دیدگاهِ علمی و منطقیِ بیهقی به تاریخنگاری و شرایطِ استبدادی جامعه که ما از آن به عنوانِبافتِ متن یادکنیممی در متنِ تاریخ بیهقی، به صورتِ پیچشها و تناقضهای روایی و معنایی آشکار میشود.
این امر سبب میگرددخواننده در دریافتِ معنایِ متن دچار اشکال شود و ناچاربه به تأویل و تحلیلِ متن روی بیاورددراین. مقاله، به تحلیلِ روایتِ مرگِ بونصرِ مشکان در تاریخ بیهقی با استفاده از رویکردِ تأویلگرایانه پرداخته میشود تا برخی از حقایقِ پنهان شده در متن و جنبههایی از شیوه ویژه تاریخنگاریبیهقی آشکار گردد. این مقاله، پیشنهادی است برایِ سود جستن از راهکارهایِ تأویل گرایانه جهتِ دریافتنِ معنایِ متن و حقایقِ پنهان شده در تاریخ بیهقی.
-1 مقدمه
آنچه از تاریخ بیهقی در اختیار داریتاریخِم سلطنتِ سلطان مسعود است که بیهقی در شیوهای عالمانه درشرحپیِ چگونگیِ آن، علّت یابی برآمدن و سقوطِ آن است. در تاریخ بیهقی،علّتِ اصلی سقوط سلطان مسعود درخودِ شخص وی نهفته شده که شخصیتی مستبد، شراب خوار،عیّاش، سبکسر و نادان، همراه با دیگر ویژگیهایِ مثبت ومنفیِشخصیتیِ هرانسانِواقعیِ دیگری است.
همچنین بیهقیعلّتِ سقوطِ سلطان مسعود را - همچون دیگر سلاطین مستبد- درخودِ استبداد بیان میکند. بیهقی درنگارشِ تاریخِ خود درپیِشناختِانتقادیِ این استبداد و سلطان مسعود همچون جلوه ای از استبداد دارد در حالی کهبافتِاستبدادیِ حاکم بر متن، او را ازبیانِ حقایق باز میداردبافتِ. استبدادی به معنایِ فضای ترس، دورویی، تقدیرباوری، عدم اعتماد و اطمینان که بر سراسر تاریخ بیهقی سایه افکنده است. این فضای مسموم هم در اعمال و گفتههای شخصیت های تاریخی و هم در شیوه تاریخنگاری بیهقی مشخص است. بیهقی تاریخ روزگار خود را مینگارد بنابراین او نیز یکی از شخصیتهای تاریخی محسوب میشود که فضای زمانه بر اعمال و رفتار او تاثیر گذار است
ین نکتهبها باید توجّه کرد که استبداد، ساختاری کاملاً جدا و قابلِ تفکیک از کلّیت یک فرهنگ نیست بلکه همچون دیگر مسایلِ پیچیده انسانی در ارتباط با دیگر اجزا و مسائلِ فرهنگی قابلِ شناسایی است.
بنابراینشناسایی تأثیرِ استبداد بر متونِ تاریخی همچون تاریخ بیهقی نیزدر ارتباط با سایرِ مسائلِ فرهنگی، با راهکارهایِ هرمنوتیکی و در ارتباطِ تمامیِ اجزای متن با یکدیگر امکان پذیر است. ویژگی-های غالب روایی در تاریخ بیهقی سبب میشود ما برایدریافتنِحقایقِ تاریخی، معنا را در سیر روایت متن و در ارتباط میان اجزا و کلیت متن دریابیم.
-2 پیشینه پژوهش:
تقریباً تمامیِ پژوهشگرانی که تاکنون به مطالعه پیرامونِ دریافتنِ حقایقِ تاریخی در تاریخ بیهقی پرداختهاند به ناچار به رویکردهایِ هرمنوتیکی روی اندآورده یا به وجودِ نکاتِ پوشیده در متنِ تاریخ بیهقی اشاره کراند.ه تأویلِ متنِ تاریخ بیهقی را از نخستین پژوهشهاپیرامونِ تصحیحِ متن و دریافتِ حقایقِ تاریخی تا جدیدترین پژوهشهاو تصحیحِ کنونیِ تاریخ بیهقی میتوان مشاهده کرد. دکتر یاحقّی و مهدی سیّدی در تصحیحِ جدیدی که از تاریخ بیهقی ارائه کردهاند برداشتهایِ تأویلگرایانه خود را بیان نموده و به تحلهایِل مرحوم دکتر فیاض در تصحیحِ پیشینِ تاریخ بیهقی نیز اشاره کرده اند.
دکتر محمّد علی اسلامی ندوشن، سه عاملِ تأثیرِ دوران، شیوه اندیشه نزدیک به جهان بینی فردوسی و اعتقادات و خصوصیات اخلاقی رابرایِ جهانبینیِ بیهقی بیان میکند وبرایِ دریافتنِ این عوامل، به تحلیلِ متن روی میآورد
شیرین بیانیبرایِ پاسخ گفتن به این پرسش کهچرا» حره ختلی تا این حد علاقمند به برکناری محمّد و روی کار آمدن مسعود است؟به« تحلیلِ متن پرداخته است
پژوهشگرانِ دیگری نیزدر مقالاتِ »یادنامه ابوالفضل بیهقی«برایِ دریافتنِ حقایقِ تاریخی از رویکردهایِ هرمنوتیکی سود جستهاند.در مقالاتِروشِ» علمی در کتابِ بیهقی - «بینش، 1374سیمایِ - ،» مسعودِ غزنوی از خلالِ تاریخ بیهقی - «متینی، - 1374،توجیهِ» تمثیلهای تاریخی بیهقی - «سلیم، - 1374، »ترک و تازیک در عصر بیهقی - «مینوی، - 1374، »شخصیت آلتونتاش از نظر بیهقی - «نورانی وصال، - 1374 و »هنر نویسندگی بیهقی - «یوسفی، - 1374، نیز کمو بیش راهکارهایِ تأویل گرایانه را در تحلیلِ متنِ تاریخ بیهقی دنبال کردهاند.
مریلین والدمن با استفاده از نظریه »کنش گفتاری - Speech act theory - « به معرفی و تحلیل تاریخ بیهقی در بستر تاریخنگاری اسلامی- ایرانی پرداخته است. به نظر وی جملات در تاریخ بیهقی، دارای بار معنایی پنهان و پوشیدهای هستند که با دقت در ارتباط با سایر اجزای متن آشکار میشود بنابراین بسیاری از نکات مبهم حقایق تاریخی را میتوان در روایات تمثیلی، اشعار و کنایات دریافت
به نظر عباس میلانی برای مطالعه بهتر تاریخ بیهقی باید بیشتر به نکاتی که به صورت کنایی و پوشیده در تاریخ بیهقی مطرح میشوند
