بخشی از مقاله
چکیده
باغ از روزگار دیرین در فرهنگ و تمدن ایرانی اهمیت و جایگاه مهمی داشته و یکی از مفاهیم بنیادین مباحث اجتماعی فرهنگی، و طبیعی این سرزمین به شمار رفته است که امروزه نیز به صورت مختلف در ادبیات معماری وشهرسازی ایرانیان حضور دارد.باغ ایرانی به عنوان بخشی از هویت ایرانیان است که علاوه بر تاریخ، فرهنگ و سبک زندگی آنها در آن پدیدار است. اصولا زمانی که از هویت ایرانی بحث می شود این باغ، نمایش زمانمند همان هویت تاریخی است لذا حفظ و بازسازی باغ ایرانی حفظ فرهنگ و نمایش آن به جهان است.
شناخت باغ ایرانی، زمینه درک بهتری ازآنچه عناصر طبیعی در فرهنگ ایرانی بوده و میتوانست در حال حاضر باشد،برای نسل امروز شهرسازان، معماران و طراحان محیطی فراهم میکند. بر این اساس باغ ایرانی از منظرهای گوناگون مورد بررسی قرار گرفته و عناصر و اجزای آن به تفصیل، بررسی و تحلیل گردیده است.روش تحقیق در این مقاله از نوع توصیفی - تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای، به همراه مطالعات میدانی بوده است
واژههای کلیدی: باغ ایرانی ،هندسه،آب،گیاهان ، درختان
-1 مقدمه
ایرانیها از قدیم الایام به ساختن باغها و باغچه در حیاط و دور وبر بناها علاقه خاصی داشتند. آنها باغچه هایی را که در اطراف بنا می ساختند [1] در دوره اسلامی نیز ایجاد باغها و درختزارها همچنان مورد علاقه ساکنان این سرزمین کهنسال بوده و علاوه بر باغهای بزرگ و با شکوه بیرون شهرها ، چندین سده پدیده باغسازی در درون و پیرامون شهرها ، خاص این سرزمین بوده است . به رغم عناصر انسان ساخت در با غها، این عناصر طبیعی هستند که وجودشان باغ را تعریف کرده و به آن هویت می بخشد [2] گیاه و آب مهم ترین عناصر طبیعی هستند که در شکل گیری باغ ها نقش اساسی ایفا می کنند.در دین اسلام کاشتن درخت پسندیده و از بین بردن و قطع بی مورد آن نکوهیده شمرده و در این مورد احادیث و روایات فراوانی در دست است. از طرفی بدلیل اختلاف آب و هوایی مناطق مختلف ایران بخصوص در مناطق گرمسیری باغ اهمیت ویژه ای پیدا می کند.
این دو موضوع و مسائل دیگر باعث شدند که در این سرزمین درخت به عنوان عامل گیاهی و حیاتی مورد احترام اهالی قرار گیرد .یکی از عناصر اصلی وحیاتی در باغ وجود آب است که قسمتی از آن منحصرا برای آبیاری گیاهان و بخشی دیگر به منظور ایجاد وخلق زیبایی در طراحی مورد استفاده قرار می گیرد . آنچه مورد توجه است وجود وتاثیر آب از دیدگاه خلق زیبایی وعنصری هویت بخش به معماری باغ ایرانی است. در این تحقیق سعی شده است از روش تحلیلی توصیفی و با بررسی معماری باغ ایرانی به این موضوع پرداخته شود نتایج بررسی ها نشان می دهد نمود آب در معماری به عنوان عنصری اصلی و مرکزی تلقی شده و معماری در اطراف آن قرار می گیرد، شکل دهنده وشکل پذیر است.
استفاده از خنکی ،انعکاس و صدای آب به روش های گوناگون در معماری باغ ایرانی بخوبی مشهود است. در طراحی باغ علاوه بر توجه به زیبایی وهویت مکانی اصل توجه به آبیاری در باغ ایرانی و با توجه به میزان دسترسی به آ ب طراحی شده است.ترکیب ها ی مختلف آ ب دربا غ ایرانی مانند آ ب وآیینه ، آ ب وفواره ،آ ب وچشمه ، آ ب وجوشش ، آ ب و حرکت ، آب ورطوبت هر کدام نشانگر پیچیدگی آب رسانی در باغ ایرانی است.به طوری که بسیاری از گونه های کالبدی باغ ایرانی به طور مثال باغ آبی، باغ میوه، باغ تزئینی، باغ بیشه و ... به نحوه و میزان استفاده از عناصر طبیعی در باغ وابسته است [3] فرم بستر طبیعی و جانمایی عناصر اصلی آن، ضمن الزام به رعایت اصول طراحی باغ ایرانی می تواند در شکل باغ تأثیرگذار باشد.
-2 روش تحقیق
در این پژوهش به منظور شناخت سه جنبه مفهومی، کارکردی و زیباشناختی عناصر آب، درخت و گل، ابتدا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به مطالعه و تفاسیر در مورد این سه عنصر پرداخته میشود.در ادامه با استناد به شواهد کتابخانه ای درباره نحوه باغسازی ایرانی و ساماندهی آن با استفاده از آب و گیاهان، بعد کارکردی و زیبایی شناختی این دو عنصر مورد شناخت قرار میگیرد؛ تا بدین گونه اهمیت این دو عنصر مشخص و تأثیر آن در جنبه کارکردی و زیباشناختی باغهای ایرانی مورد بازبینی قرار گیرد.
-3 فرضیه
با توجه به وجود عناصر مختلف در باغ ایرانی ، آب و گیاه مهمترین نقش را در هویت بخشی این معماری ایفا می کند.
-4 اهداف تحقیق:
الف-باز شناسی اصول باغ سازی و مقایسه تطبیقی با اصول باغ ایرانی به صورت عام .
ب-شناخت خصوصیات شکلی باغ ایرانی از طریق بررسی نقش عناصر طبیعی در باغ به صورت خاص .
-5 سوالات تحقیق :
الگوی شکلی حاکم بر باغ چه بوده و آیا می توان با رعایت اصول ثابت منظر الگوی متفاوت کالبدی از باغ ایرانی ارائه داد؟ عناصر منظر، از جمله آب و گیاه، در شکل یابی باغ ایرانی چه نقشی ایفا می کنند؟
-6 معماری باغ های ایرانی -1-6 مقدمه ای بر پیشینه تاریخی باغ ایرانی:
شعر و ادب هنرهایی تزئینی ایرانی خواه از زمان هخامنشیان و خواه از زمان سامانیان و دوره اسلامی، همیشه سرشار از احترام و علاقه به طبیعت است. در باغ - این طبیعت از پیش اندیشیده - راه به انسان و طبیعت در نهایت هماهنگی است. باغ به کمک اشکال منظم هندسی رابطه میان طبیعت و دنیای درونی تصور می شود .[4] باغ مفهوم عرفانی و مذهبی طبیعت و نظم جهان را منعکس و مفاهیم فضاها را مطرح می کند . قرآن کریم در آیه های متعددی ، خوشی های بهشت را توصیف می کند وشادی و لذت عمیق کسانی را که به خدای خویش ایمان آوردند و سرانجام آرامش ، برکت و آسایش یافتند و برای همیشه در باغهایی جای گرفتند که آب از زیرآنها جاری است. در سایه های خنک و برای همیشه، اراسته به چشمه های سرشار، باغ ایرانی نه تنها جای امن و آرام که در عین حال جایی است برای تفکر آرام یا مذاکرات فلسفی. جایی است برای تأمل و تحقیق، جایی که روح خسته آدمی می تواند تازه شود و آرامش یابد و منظره هایی تازه بر او مشکوف گردد.
-7 تعریف و واژه شناسی :
واژه پردیس به همان باغهای پیرامون خانه ها گفته می شده است. علامه دهخدا درباره معنی واژه پردیس می نویسد : پردیس لغتی است ماخوذ از زبان مادی به معنی باغ و بوسان که این واژه در پهلوی ، پالیز شده و در فارسی دری هم به کار رفته است. - دهخدا - باغ هم واژه ای فارسی که در پهلوی هم به همین شکل به کار رفته است. در وصف بهشت، آیات و احادیث زیادی وجود دارد به طوری که در آن تصویر باغهایی زیبا و بس بزرگ با درختان تنومند و آبشارهایی دلپذیر و کاخهای شکوهمند با ستونها و سقف هایی بلند به دست می دهد و این بهشت دارای حوض بزرگی است و نهرهای زیادی در آن جاری است . آیات دیگری نیز در وصف بهشت آمده که گاهی آن را فردوس یا جنت نامیده اند در یک مورد نیز بهشت ، ارم نامیده شده و آن بهشتی است که روی زمین ایجاد شده بود . به همین جهت همواره باغهای زیادی در ایران با نامهای باغ ارم - باغ رضوان - باغ فردوس - باغ مینو و باغ جنت وجود دارد که مفاهیم همگی آنها کنایه از بهشت است. مرحوم دکتر محمد کریم پرنیا ، باغ ایرانی را به پیوند فرخنده زیبائی و سودمندی می نامد .
-8 باغ ایرانی در گذر زمان:
در نخستین گام به سراغ تاریخ شکل گیری باغ ایرانی خواهیم رفت تا روند تکامل باغ را مرور کنیم و بدانیم باغ ایرانی چگونه واز کجا پدید آمد. هنگامی که خسرو پادشاه ساسانی دستور بافت فرش بهارستان را میداد ماهیت و صورت باغ ایرانی به حداقل هزار سال قبل باز میگشت. این ماهیت هرگز از بین نرفت و طی قرون متمادی در اوج شکوه باقی ماند .اعراب و فاتحانی که جانشین آنها بودند، باغها و فرشهای با شکوهی را به شکل آنهایی که در سرزمین پارس یافته بودند ساختند. نخستین بار در شهر تیسفون بود که هنر ساسانی را دیدند و بر آن ارزش نهادند. الگوها و نقشههای ایرانی مغول در کشمیر، بخارا، الهور و دهلی و همچنین باغهای موریش اسپین در کوردبا و گرانادا به شیوه باغهای ایرانی است و همه ازمفهومی ً قبل از پیدایش تاریخ به وجود آمده بود نشأت گرفتهاند [5] که تقریبا با این مقدمه در این بخش بر آنیم تا به اختصار شمهای از تاریخ چند هزار ساله باغ ایرانی را بیان کنیم و سیر تاریخی باغ ایرانی را اینگونه آغاز میکنیم.
-9 عناصر باغ ایرانی :
عناصر اصلی که شامل چهار عنصر - زمین، آب، گیاه و فضا - هستند وقتی در منظومه فکری معماری ایرانی و با چهارچوب مفهوم و ایده باغ در کنار هم قرار می گیرند - باغ - را شکل می بخشند . باغ ایرانی ممکن است در یک سطح با شیب ملایم و یا زیاد ساخته شود و در صورت قرارگیری در زمینی با شیب زیاد ، معمولاً شکل باغ تحت تأثیر شکل زمین قرار گرفته و در چند سطح ساخته می شود . در این حالت امکان ایجاد آبشر ه آبشار میسر خواهد بود .آب نیز که از عناصر اصلی باغ ایرانی است دست کم از سه جنبه مفهومی ، کارکردی و زیباشناختی در باغ حضور دارد. در بیشتر موارد قناتها و یا چشمه ها منبع اصلی تأمین آب باغ بوده اند و در بسیاری از موارد میزان آب و نحوه مدیریت و تقسیم آن در گذشته که معمولاً نیز بسیار دقیق صورت می پذیرفته تعیین کننده مساحت باغ بوده است [6]
علاقه وافر ایرانیان در به کارگیری آب در باغ باعث شده تا آنها آب را به شیوه های گوناگون در باغ به حرکت در آورده و بر زیبایی و لطافت آن بیفزایند . گیاهان در باغ ایرانی گذشته ازجنس و گونه از نظر محل قرارگیری ، طرح کاشت زیبایی و سودمندی بسیار قابل ملاحظه است .گیاهان در باغ ایرانی با اهداف متفاوتی از جمله سایه اندازی ، محصول دهی و تزئین باغ و … به کار می روند و از آنجا که سودمندی یکی از اصلی ترین ویژگی های باغ سازی ایرانی است با بیشترین حجم گیاهان باغ ، درختان میوه و پس از آن درختان سایه افکن تشکیل می دادند . به همین نسبت گیاهان تزئینی به میزان کمتری در باغ به چشم می آیند و آخرین حلقه از عناصر چهار گانه باغ ایرانی فضا یا فضای معمارانه است .
در میان عناصر چهارگانه ای که باغ را شکل می بخشد - فضا - عنصری معمارانه است که وظیفه دراد تا محیطی انسانی را ایجاد کند . در تقسیم بندی و بر اساس مقیاس می توان فضاهای باغ را به گروه هایی همچون فضاهایی اصلی مانند سر درخانه ، کوشک ، شاه نشین و یا بالاخانه و فضاهای فرعی که مجموعه فضاهایی کم اهمیت تر باغ همچون حمام ، فضاهای جنبی ، خلوتها و … را شامل می گردند تقسیم کرد. [7] از نظر ویژگی های کالبدی نیز می توان فضاهای باغ را تقسیم بندی کرد . این تقسیم بندی مبتنی بر فضاهای باز ، نیمه باز وبسته بوده و بر اساس آن می توان ساختار فضایی و کالبدی باغ را باز شناخت و در عین حال به این دلیل که بسیاری از
