مقاله رویکرد معناشناختی عناصر و فضاهای شکل دهنده ی باغ ایرانی

بخشی از مقاله

چکیده
این مقاله بر آن است که به بررسی جلوههای همافزایی عناصر باغ و بازشناسی برخی رموز پوشیده در »کلیت باغ ایرانی« بپردازد. از آنجایی که برای تحلیل باغ ایرانی به منظور دستیابی به نقش عناصر، نیازمند شناختی فراگیر از نحوه تاثیرگذاری آنها بر شکلگیری باغ میباشد. باغ ایرانی جوشیده از ارزشهای فرهنگی محیطی است تا در محیطهای مختلف، مقیاسها و اشکال گوناگون، پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی انسانی در برقراری ارتباط با طبیعت باشد. حال مسئله اینست که رمز و راز ماندگاری الگوی باغسازی ایرانی چیست و چگونه توانسته است در اقلیمها و محیطهای متنوع، سازگار و کاربردی شود؟

مطالعات موجود نشان میدهد که معماران و سازندگان باغهای ایرانی، به باورها و اعتقادات دینی، زبان اشاره و رمز، به ویژه دانش ضمنی محیطی موجود تکیه کرده و عناصر طبیعی مورد نیاز را با در نظر داشتن ویژگیهای مشترک آنها به طور هماهنگ به کار بستهاند. نتیجه نهایی این همگرایی، کلیت پر راز و رمزی است که ضمن لحاظ بسیاری از واقعیتهای زندگی و معیشت، به زیبایی موجب تجلی لایههای عمیق طبیعتگرایی در ایران و بسیاری از مناطق جهان است. اصول و شاخصهای برآمده از مجموعه عوامل ذکر شده همواره در طول تاریخ باغ سازی ایران در حال تداوم بوده و با وجود تفاوت در صورتهای مادی، اصول و شاخصهای اصلی آن همواره حفظ شده و در آینده می تواند توسط معماران مورد توجه قرار گیرد.

واژه های کلیدی:باغ ایرانی، عناصر باغ ایرانی، معناشناختی، نمادگرایی، فضا.

مقدمه
باغ ایرانی آنگونه که از ایده و تعریف آن برمیآید، گذشته از فضایی عملکردی که مردمان در آن دمی بیاسایند و تفرج کنند، خود مفهومی نقش بسته بر سرزمین و برآمده از فرهنگ و شکل گرفته در آداب و رسوم مردمان است.اگر معماری ایرانی عصاره و تبلور اندیشه ایرانی در مواجهه با فضای زیست انسانی است و اگر شهرهای تاریخی ما همواره رنگ خاک و طعم آب جاری در سرزمینمان را با خود دارند، دور از ذهن نیست اگر تصور کنیم که باغهایمان نیز گذشته از اندیشه های شکل گیریشان، دورنمایی از آرمانهای انسان ایرانیاند؛ چه به آنگاه که باحفظ تقدیس، آب را چنان در باغ میگرداندند تا باغشان نیز نماد فکر و اندیشه و عناصر هستی بخششان گردد و چه به زمانی که بیش از همیشه باغ را تمثیلی از بهشتبرین میدانستند و تمنای جاودانگی را در باغ تجربه میکردند.

این صنع برآمده از فرهنگ، چون هر پدیده دیگری که در چهارچوبهای فرهنگی شکل میگیرد، جلوههای خود را در وجوه گوناگون فرهنگ و هنر سرزمینش بر جای میگذارد. این تأثیرات در حوزه فرهنگی، بیش از هر چیز در ادبیات و شعر پارسی، معماری و هنرهای ایرانی بچشم میخورد. از اینروست که باغ در شعر فارسی از دیر باز، اهمیت و جایگاه خاص خود را داشته است، چه در اشعار فردوسی، منوچهری و نظامی که بیشتر اشعاری توصیفی و تصویری هستند و بالطبع اطلاعات روشنتر را در ارتباط با شکل و نوع باغ بدست میدهند و چه در اشعار متأخرتر همچون اشعار حافظ و سعدی که کاربرد استعاری از باغ بیشتر به چشم میخورد، که این موضوع البته خود گستره توجه به باغ را نیز مینمایاند.

در معماری ایرانی یافتن نشانی از باغ چندان دشوار نیست که گذشته از آنکه باغ خود یک فضای به غایت معمارانه است و نیز جدای از آنکه حضور صورتهای گوناگونش را، از حیاط خانهها تا شالودههای عظیم شهری، به سهولت میتوان درک کرد، نقشاش را در هنرهای وابسته به معماری همچون کاشیکاری و تزئینات دیگر به عیان میتوان دید، چنانچه در صنایع و هنرهای دستی نیز این حضور همیشگی و جاودانه بوده است .[1]

روش تحقیق

به منظور بررسی بنیادهای فرهنگی و محیطی در باغهای ایرانی لازم است تا با رویکردی توصیفی و تحلیلی به مطالعه عناصر کالبدی و ساختاری موجود در باغهای ایرانی پرداخته شود. روش تحقیق در مطالعه حاضر تحلیلی - توصیفی است .به منظور انجام این پژوهش به روش اسنادی نمونه های موجود و شواهد تاریخی در ایران قبل و بعد از اسلام مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
در این رویکرد با استناد به نمونههای باغ سازی ، در رویه ای توصیفی نوع و سازوکارهای مداخلاتی در ساختار و عناصر کالبدی باغهای ایرانی مورد شناخت و بازبینی قرارگرفته است. سپس با مطالعه منابع و مواد تحقیق به تطبیق آنها با مبانی اصولی و معیارهای طراحی مربوط پرداخته شده است.

-1تاثیر دیدگاه های ایرانیان باستان در ساختار و عناصرباغ ایرانی

هرچند راجع به باغ های قبل از اسلام اطلاعات دقیقی در دسترس نیست و غالب اطلاعات ما برگرفته از اوستا، کتاب مقدس، ادبیات کهن و نیز باستان شناسی باغ2می باشد .[2]لیکن به کار بردن طرح باغ ایرانی و نیز عناصرو ساختار موجود در آن نیز با اعتقادات ایرانیان هماهنگ بوده است. آیین و کیش ایرانیان باستان به کشاورزی و باغ سازی اهمیت خاصی داده و آن را ستایش نموده چنان که در وندیداد، زرتشت به اهورا مزدا می گوید: ای آفریننده جهان مادی، ای یگانه پاک، چهارمین کسی که زمین را به منتهی درجه آوردکیست؟ اهوار مزدا پاسخ میدهد آن کس که بیشترین سبزیها را بکارد و بیشترین درختان بنشاند و کسی که زمین خیس و باتلاق را بخشکاند و زیرکشت برد .[3]

1-1 ساختار
طرح باغ ایرانی براساس شکل چهارگوش طراحی شده است .این شکلغالباً مربع کامل یا مستطیل میباشد در هندسه مربع بر تربیع دایره است و دایره بطن عالم است را ذات خود مکنون دارد و ایرانیان از دیرباز مربع را که همانا چیزی جز تربیع دایره نیست اساس طراحی خود در پلان های مکانهای مقدس قرار دادهاند. از سوی دیگر ساختار باغ ایرانی براساس تربیع و اشکال ماندالایی با تقسیم گردش آب درجویها طراحی می شود.به علاوه در آن توجه خاصی به شکل های هندسی می شده و شکل مربع که فاصله بین اجزا باغ را ساده و روشن نشان میداد از اهمیت خاصی برخودار بوده است .[4]

در میان این اصول از همه مهمتر می توان به الگوی چهار باغ اشاره نمود که به عنوان یکی از ماندگارترین ابداعات هخامنشیان در عرصه طراحی یادمانی باغ برای نخستین بار در نیمه دوم قبل از میلاد در پاسارگاد پا به عرصه ظهور گذاشت .[5]و آب حیات بخش که در مظهر خود به چهار قسمت تقسیم می شود بهشتی در دل بیابان می آفریند .[7]جوشش آب در باغ ایرانی تنها خصلتی نما گونه نداشته بلکه به صورت ذکری دایمی جوشش هستی را متذکر می شود ا ین خصلت نو شدن عالم ، در ادبیات گاهانی به صورت فراشگر آمده است که با واژه fresh هم ریشه است و معنای نو کردن و پاک کردن را دارد.

1-2-2 خاک خاک جسم قدیم است و جماد ازلی و خاطره ای ازلی در ذات خوددارد [8] و باغ در سرزمین های گرم و خشک آیتی از سرزندگی خاک و تمثیلی از بهشت برین برکره ارض میباشد.[9]

1-2-3 گیاه هنر هخامنشی سرتاسرمملو از شکل های گوناگون درخت زندگی است و درخت را به عنوان عنصر مقدس پنجم یاد کرده از آنجا که هستی او از عناصر چهارگانه است .در گویشهای محلی ایرانی درخت به »دار« و »داروید«، »درود« و به »درودگر« تعبیر شده است. درود به معنای ستایش و درودگر به معنای ستاینده است و تقدس معنای درودگری در فرهنگ ایرانی و ارتباط معنای آن با درخت خود رمز و رازی است در بازآفریدگی رخداد کیهانی .[9]در تخت جمشید نیزگل نیلوفرآبی به اشکال گوناگون دیده می شود. از سوی دیگر در باغ ایرانی هر یک از گیاهان به نوعی دارای نماد و نشانه خاص خود میباشد.

1-2-4 آتش ایزد مهر در نقش های کهن از میانه برخورد دو سنگ پدید آمده است، بی شک در باغ های کهن ایرانی محلی برای افروختن آتش نیز وجود داشته است .[8] از عکس های هوایی شهر فیروز آباد چنین استنباط می شود که مناره آتشگاه کنونی در این شهر، در مرکز تقاطع دو محور باغ مستطیل شکل قرار داشته که با شبکه ای از جویبار ها آبیاری می شده است. ازنمونه های دیگر می توان به باغ "ویس"نیاسر وهمجواری کنونی آن با آتشکده کهن ومدخل غاری مربوط به آیین مهر دراین باغ اشاره نمود.

1-2 عناصر

1-2-1 آب  

 1-2-5 باد در باغ های ایرانی با بنا هایی به نام هشت بهشت آشنا می شویم .طرح هشت ضلعی از چرخش 2 مربع پدید آمده و به تعابیری هشت عدد رمز خورشید و جایگاه پاکان بوده است که خداوند می تواند با بشر در آن ارتباط برقرار کند. در محل این هشت بهشتها، آدمی با عنصر چهارم یعنی با دو سیالیت مواجه می شود، و دم نهانی عالم را در تقابل با سکنای خود حس میکند.

1-2-6 فضا در میان عناصر چهارگانهای که باغ را شکل میبخشند، "فضا"عنصری معمارانه است که چون قالب و ظرفی، دیگر عناصر و اجزاء را در میان میگیرد و درعین حال که فضای اصلی و فضاهای گوناگون باغ را بوجود میآورد وظیفه دارد تا محیطی انسانی را ایجاد نماید. تقسیمبندی فضاها در باغ براساس معیارهای گوناگونی همچون مقیاس فضاها و نیز ویژگیهای کالبدی آنها امکانپذیر است. در تقسیمبندی براساس مقیاس میتوان فضاهای باغ را به گروههایی همچون فضاهای اصلی مانند سردرخانه، کوشک، شاهنشین و یا بالاخانه و فضاهای فرعی که مجموعه فضاهای کماهمیتتر باغ همچون حمام، فضاهای جنبی، خلوتها و... را شامل میگردند تقسیم کرد.

آنچه کاملاً مشخص است این نکته است که فضاهای اصلی در هماهنگی با ساختار هندسی همواره در نقاط مهمی که هندسه باغ مشخص مینماید قرار میگیرند. تمامی این فضاهای اصلی و فرعی به صورت توامان ساختار فضایی و معماری باغ را شکل میبخشند. از نظر ویژگیهای کالبدی نیز میتوان فضاهای باغ را تقسیمبندی کرد. این تقسیمبندی مبتنی بر فضاهای باز، نیمهباز و بسته بوده و براساس آن میتوان ساختار فضایی و کالبدی باغ را باز شناخت و در عین حال به این دلیل که بسیاری از تغییرات که در طول زمان در فضای باغ حادث میگردد، حاصل تغییرات در فضاهای جانبی و جدارههای باغ است، روند توسعه و سیر تکامل فضایی کالبدی آن را مورد بررسی دقیقتر قرار داد. در عین حال روش دیگری نیز برای بحث و بررسی در رابطه با "فضا" امکانپذیر است که نه بر اساس یک سامانه از پیش مدون همچون مقیاس و کیفیت کالبدی، که بر اساس شناخت اجزاء و عناصری که فضاها را بوجود میآورند و یا تعریف میکنند قرار داد. در این روش به عنوان مثال میتوان حصار باغ را به عنوان عنصری که فضای اصلی باغ را تعریف مینماید مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد.

-3باغ ایرانی از دیدگاه باورهای اسلامی

در دوره اسلامی نیز ایجاد باغ ها و درخت زارها همچنان مورد علاقه ساکنان این سرزمین بوده است .همانند سایر ادیان الهی، دین اسلام نیز انسان را موجودی رانده شده از بهشت میداند .[9] در این جا برخی از خصوصیات موجود در باغ ایرانی با مفاهیم بهشت وعده داده شده در قرآن نسبت داده شده است.

3-1 غرفه های بهشتی
در آیه 29 سوره عنکبوت راز غرف بهشتی به عنوان پاداش کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادهاند نام برده شده است در این غرف نهرهایی جاری است و افراد نیکوکار در آن جاودانه خواهند بود. کلمه غرف جمع غرفه است که به معنای خانه بسیار زیبایی است که در بلندی قرار دارد .در اکثر باغ های ایرانی جوی آب از طبقه زیرین کوشک سرچشمه می گیرد و پس از ریختن به حوض جلوی عمارت در کل باغ جاری می شود .[9]بنابراین میتوان طراحی باغ ایرانی را کاملا الهام گرفته از تشبیهات باغ های بهشتی در قرآن دانست.

3-2 نهرهای بهشتی
در آیه 15 سوره محمد بهشت متشکل از 4 رودخانه بیان میشود: -1رودخانه ای از آب زلال که هیچ وقت قطع نمی شود. - انهار من ماء غیر اسن - -2رودخانه ای از شیر که مزه آن هیچ وقت تغییر نمیکند. - انهار من لبن لم تغییر طعمه - -3رودخانه ای از شراب - انهار من خمره الشاربین - که نهرهای موجود در باغ ایرانی میتواند تشبیهاتی از این رودها باشد.

3-3 وسعت جنت
جنه عرضها السماوات و الارض یکی از خصوصیات بناهای ایرانی وسعت آن ها است. وجود چشم انداز اصلی به شکل مستقیم کشیده در محور طولی باغ در روبروی کوشک و شکافتن درختان بلند در دو طرف آن نقش اساسی در ایجاد چشم انداز دارد که باغ را طولانی تر جلوهگر می کند.