بخشی از مقاله
چکیده:
عدم توجه به انسان، نحوه کار، شیوه زندگی، خواستهها و تجارب او در طراحی مسکن امروز و روی آوردن به معماری وارداتی، پایین آمدن کیفیت زندگی مسکونی، از بین رفتن حیات، سرزندگی، تحرک، بحران مسکن و همچنین، بحران حس تعلق و هویت را به همراه داشته است. آموزههای اسلامی سعی بر آن دارند که مسکن مطلوبی را ارائه نمایند که بیشترین تطابق را با فطرت الهی انسان داشته باشد. بر این اساس پژوهش حاضر با هدف بررسی الگوی ساخت و اجزای خانههای سنتی بر اساس سبک معماری ایرانی- اسلامی با توجه به آموزههای دین مبین اسلام و دیدگاه قرآن کریم و تأثیر این نوع از سبک بنا در هویت بخشی و ایجاد فضای مملو از آرامش و حس معنویت در ساکنین، به بررسی خانه باقری گرگان میپردازد. نوع پژوهش کاربردی - تطبیقی و روش پژوهش، تفسیری- تاریخی است. جهت جمعآوری اطلاعات مورد نظر از روش مطالعات کتابخانهای-اسنادی استفاده شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که معماری جدید و سبک الگوی زندگی غربی بر خلاف سبک معماری اصیل ایرانی- اسلامی باعث تنزل و کاهش کیفیت زندگی ساکنین، عدم حس تعلق ساکنین به محیط مسکونی، بیهویتی، اشراف و عدم محرمیت شده است.
-1 مقدمه
با وارد شدن اسلام به ایران در زمان ساسانیان و آمیختن با هنرهای شهرسازی و معماری این دوره و دورههای قبل سبکهای کالبدی معماری جدیدی در تاریخ شهرسازی ایران به وجود آورد. - صفاران، . - 11 :1389 اندیشه و آموزههای اسلامی در باب مسکن دارای ویژگیهای منحصر بفردی است که حصول آنها میتواند سبب رسیدن به حیات طیبه و کمال مطلوب در فضاهای زیستی بشر و موقعیت توامان مالی و معنوی شهروندان گردد - حیاتی و همکاران، . - 48 :1394 مسکن در اسلام، مرکز آموزش پاکدامنی و زمینهساز جامعهای عاری از فساد و گناه است. در قرآن مناسبترین سکونتگاه برای انسان مکانی است که با نیازهای وجودی انسان سازگاری داشته باشد و زمینه را برای دستیابی به رشد و تعالی فرد فراهم آورد این در حالی است که عوامل یاد شده در مسکن معاصر به فراموشی سپرده شده و رنگ اسلامی بودن از مسکن ایرانی زدوده شده است. از این رو ساخت و سازهایی به چشم میخورد که از الگوی سنتی مسکن ایرانی که آمیخته با فرهنگ غنی ایرانی- اسلامی بوده فاصله گرفتهاند - طباطباییملاذی و پورمند، . - 3 :1394 عدم توجه به انسان، نحوه کار، شیوه زندگی، خواستهها و تجارب او در طراحی مسکن امروز و روی آوردن به معماری وارداتی، پایین آمدن کیفیت زندگی مسکونی، از بین رفتن حیات، سرزندگی، تحرک، بحران مسکن و همچنین، بحران حس تعلق و هویت را به همراه داشته است - عسگری رابری و همکاران، . - 178 :1394 از این رو با توجه به اهمیت و نقش مسکن ایرانی- اسلامی در زندگی مادی و معنوی ساکنین، پژوهش حاضر با هدف بررسی الگوی ساخت و اجزای خانههای سنتی بر اساس سبک معماری ایرانی- اسلامی با توجه به آموزههای دین اسلام و دیدگاه قرآن کریم و تأثیر این نوع از سبک بنا در هویت بخشی و ایجاد فضای مملو از آرامش و حس معنویت در ساکنین به عنوان عنصری اثربخش در هویت مکانی در شهرهای اسلامی میپردازد.
-2 مبانی نظری
اسلام از ادیان و مکاتبی است که در محیط شهری نضج یافته و نسبت به شهرنشینی نظری کاملاً مساعد و تشویق آموز دارد، و از سویی دیگر نسبت به جمع و جماعت نیز التفاتی خاص دارد، بنابراین نمیتواند نسبت به موضوعات مختلف مرتبط با شهر و سکونتگاه بی تفاوت باشد - نقیزاده، . - 2 :1390 آموزههای اسلامی سعی بر آن دارند که مسکن مطلوبی را ارائه نمایند که بیشترین تطابق را با فطرت الهی انسان که همانا میل و گرایش به حقیقت، عروج به کمال، تمایل به خلاقیت، تمایل به خیر و دستیابی به فضیلت و تمایل بی پایانش به زیبایی دنیوی از یک طرف و عشق روحانی و نیاز به پرستش داشته باشد. بنابراین مسکن مطلوب اسلامی از دیدگاه تطابق ساختارها و کارکردها، تبلور هنر، اخلاق، طبیعت، نور، رنگ، شفافیت، هندسه و تناسبات، سلسله مراتب، حریم، فضای خالی و انعطاف پذیری و غیره را شاهد هستیم - سجادیان و ملکی، . - 105 :1395 مسکن از مهمترین نعمتهایی است که تا آن نباشد دیگر امکانات برای بشر گوارا نخواهد بود. خانه، محیطی است که انسان میتواند از طریق آن اصلیترین نیازهای فردی و اجتماعی خود را برآورده سازند. حضرت علی - علیه السلام - فرمودهاند:اِعلَمٌوا ُتَّقینَ ذَهَبُوا بِعاجِلِ الدُّنیاارَکُواوَأَهلَآجِلِالدُّنیاالاخرَهُفی فَشَدُنیاهُم وَ لَم یُشارِکهُم اَهلُ الدُّنیا فی آخِرَتِهِم َکَنُوا الدُّنیا بِاَفضَلِ ما سُکِنَت - نهج البلاغه، فراز دوم، نامه . - 27 آگاه باشید ای بندگان خدا، پرهیزگاران از دنیای زودگذر به سلامت گذشتند و آخرت جاودانه را گرفتند؛ با مردم دنیا در آخرت آنها شرکت نکردند. پرهیزگاران در بهترین وجه در خانه-های دنیا سکونت کردند - حیاتی و همکاران، . - 49 :1394
مسکن مسلمان براساس نیازهایش دارای دو بعُد است: یک بعُد او به سمت نیازهای معنوی و بعُد دیگر او به سمت نیازهای مادی حرکت میکند. مسکن اسلامی نیز فراتر از یک واقعیت عینی میباشد و با فطرت آدمی ارتباط دارد و پاسخگوی نیازهای اساسی مادی و معنوی است. به عبارت دیگر اصل، رسیدن به کمال مطلوب الهی است که در نهاد انسانها فطرتاً وجود دارد، معمار و سازنده بنا در ساخت مسکن هدفی جز پرستش نداشته و این اشارهای به آن که معمار مسلمان ساخت را امری آیینی میداند - سوره بقره، آیه . - 127 در حقیقت اگر هدف از ساخت مسکن ارتقاء و کمال انسانی به سمت خدا باشد خدا نیز در این امر او را رهبری میکند - سوره حج، آیه . - 26 خانه فارغ از ظواهر و پیرایههای آن، خواه کاخ باشد خواه کوخ، نعمتی الهی است که انسان را میبایست به ذکر الهی سوق دهد - اعراف، آیه . - 74 خانه خود وسیله بوده و هدف محسوب نمیشود. اگر مسکن باعث دوری از یاد خدا و جایگاه انسانی باشد از ارزشی برخوردار نیست - توبه، آیه 24 و سوره قصص، آیه . - 58 در حقیقت معمار مسلمان با بهرهگیری از هویت دینی و اعتقادی که محدود به زمان و مکان خاص نیست، فضایی را خلق میکند که بازتاب اندیشههای خویش باشد و به نیازهای درونی افرادی که در آنجا زندگی میکنند توجه کند. به عنوان مثال مسکن سنتی همواره براساس عقاید مذهبی ساکنین آن خلق میشد و معمار مسلمان تا حد امکان به اصول، قواعد و روشهای احداث خانه در آیات و احادیث توجه مینمود و لذا اثری که خلق میکرد بر مبنای آن الگوها شکل میگرفت و همواره روح دینی در مسکن سنتی جریان مییافت - اخوت، . - 67 :1390
-1-2 ارتباط با طبیعت در معماری سنتی ایران همزیستی مسالمت آمیزی میان انسان، معماری و طبیعت وجود داشته است. طبیعت در معماری ایران حضوری همه جانبه دارد، فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی و احکام دینی همواره هماهنگ با آهنگ طبیعت در حرکت بوده و همجواری و همدلی انسان با طبیعت موجب شده که عناصر طبیعت به گونههای مختلف در معماری اصیل ایرانی اسلامی حضور داشته و انسان را از فواید تصفیه کننده آن بهرهمند گرداند - خسروجردی و محمودی، . - 7 :1393
-2-2 درونگرایی ساخت مساکن بومی در ساماندهی اندامهای گوناگون ساختمان و بویژه خانههای سنتی، باورهای مردم، بسیار کارساز بوده است. یکی از باورهای مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حرمت آن بوده که این امر به گونهای معماری ایران را درونگرا ساخته است. همچنین در پاسخ به برخی معیارهای مطرح شده در مورد مسکن مطلوب همچون محرمیت و خلوت و ارتباط با طبیعت، یکی از مهمترین ابزار و شیوههای تحصیل و تأمین آنها رعایت درونگرایی است. این اصل فی الواقع برگرفته از عناصر تاریخی معماری ایران است که اکثریت قریب به اتفاق عناصر شهری و معماری مظهر آن بودهاند - ایرانمنش و محقق،. - 6 :1394
-3-2 حفظ ارزش محرمیت از احکام بسیار مهم، مربوط به حفظ محرمیت خانواده و عدم ورود به خانه بدون اجازه است. دستورات متعددی که در قرآن کریم آمده، مؤید این امر است - نور: 29، 28، . - 27 اصل محرمیت در احادیث منقول از ائمه و پیامبر - ص - ، به روشنی بیان شده است. امام صادق - ع - در این زمینه فرمودند: »در خانهات را ببند که شیطان در بسته را باز نخواهد کرد.« پیامبر - ص - در حدیثی در مورد حقوق همسایه چنین برشمردند: »از جمله حقوق همسایه آنست که از بام به خانه او ننگری و اگر چوبی بر دیوار تو نهد، منع نکنی.« اهمیت ارزش حیا در اسلام به حدی است که در روایات به مکانیابی فضاهای خصوصی خانه شامل اتاقهای استراحت، آشپزخانه و سرویسها پرداخته شده است. همسویی معماری سنتی ایران با ارزشهای الهی در خصوصیت درونگرایی نمود مییابد. در معماری گذشته ایران، توجه به درون - باطن - بیش از بیرون - ظاهر - و ارزشهایی چون حیا، عدم تفاخر، ریا و خودنمایی، پرهیز از برهنگی و خودآرایی، از بین بردن زمینه رشد خودپسندی و وحدت جامعه در ساختمانهای درونگرا به خوبی قابل مشاهده است - سیروسی و الهیزاده، . - 37 :1393
-3 روش پژوهش
پژوهش حاضر با هدف بررسی الگوی ساخت و اجزای خانههای سنتی بر اساس سبک معماری ایرانی- اسلامی با توجه به آموزههای دین مبین اسلام و دیدگاه قرآن کریم و تأثیر این نوع از سبک بنا در هویت بخشی و ایجاد فضای مملو از آرامش و حس معنویت در ساکنین، به بررسی خانه باقری گرگان میپردازد. نوع پژوهش کاربردی- تطبیقی و روش پژوهش، تفسیری-تاریخی است و از اطلاعات کتابخانهای و تحلیل محتوا در انجام پژوهش استفاده شده است.
-4 پیشینه پژوهش
مشکینی و رضاییمقدم - 1393 - ، در پژوهشی به تجلی ارزشهای اسلامی در کالبد شهر به شناسایی ارزشهایی میپردازند که بتوانند با ظهور در مجتمعی اسلامی هویت آن را نمایش دهند. نتایج نشان میدهد که علیرغم وجود اصول و ارزشهای تأثیرگذار که میتواند در ساخت محیط، خود را نمایان سازد، اجرای این اصول و ارزشها نیازمند یک کار فرهنگی درازمدت است تا استحاله حاکم بر شهرها و شهرسازی را منطبق با این اصول راهنمایی کند. بمانیان و همکاران - 1392 - ، در پژوهشی به بررسی اصل لاضرر و لاضرار در معماری ایرانی- اسلامی، سه مورد از خانههای سنتی پرداختهاند. نتایج نشان میدهد که این اصل به عنوان مهمترین اصل مرتبط با حقوق شهروندی، در تمامی ابعاد معماری خانههای ایرانی- اسلامی تأثیر گذاشته است. این تأثیرات برگرفته از مفهوم عدل است که شامل تعادل و توازن در پلان و نما، هماهنگی واحد مسکونی با دیگر واحدها، مسأله حریم خصوصی و عمومی و محرمیت در معماری بناها در نظر گرفته شده است. نصر - 1394 - در پژوهشی با عنوان »جایگاه پارادایم معماری مسکن در سیمای امروز شهر ایرانی- اسلامی«، به بررسی تأثیر معماری مدرن بر معماری سنتی ایران برای توسعه دوباره الگوی فراموش شده زندگی مردم ایران در ادوار گذشته پرداخته است. حیدری و همکاران - 1393 - در پژوهشی به تحلیل بُعد کالبدی حس تعلق به مکان در خانههای سنتی و مجتمعهای مسکونی امروزی در شهر شیراز پرداخته-اند. نتایج نشان میدهد که حس تعلق کالبدی مکان در خانههای سنتی در مقایسه با مجتمعهای جدید بیشتر است.
-5 مجموعه باقری بعنوان نمونه ای از معماری ایرانی- اسلامی
این بنا مربوط به اوایل دوره پهلوی است و در گرگان، محله سرچشمه واقع شده است. خانه از ترکیب متناوب فضاهای باز و بسته و بر اساس نوعی سازماندهی مجموعهای ساخته شده است که حیاطهای تقریباً غیرهندسی و متعدد، در آن نقشی برجسته بازی میکنند. این بنا در وضعیت فعلی دارای 7 حیاط با اندازه و فرمهای گوناگون است. اگر چه در بررسی فضاهای بسته و مسقف بنا هندسه و نظمی آشکار در سازماندهی و ترکیب جرزها و بازشوها به چشم میخورد؛ اما در نگاهی کلی به بنا و با در نظر گرفتن مجموعه فضاهای باز و بسته با هم، نقش این هندسه بسیار کمرنگ میشود و انتظامی خاص به چشم نمی-آید. از دیگر نکاتی که در باب معماری این بنا قابل اشاره است؛ همراهی و ترکیب درایتمندانه معماری برونگرا با درونگرایی کلی و غالب بنا است. این برونگرایی حاصل نوع فرهنگ و روابط اجتماعی مردم منطقه و نیز الزامات محیطی و اقلیمی است.
