بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از عناصر طبیعت و کاربرد مناظره به عنوان گونه اي از نوشته هاي »زبان حال« یکی از ابزارهاي بشر، براي بیان مقاصد و احساسات شخصی خود بوده است و در ادب فارسی جایگاه ویژه اي دارد. مثنوي »روز و شب« حکیم نزاري قهستانی نیز در زمره مناظرات زبان حالی است که این مقاله به بررسی آن پرداخته است.
مقدمه
الف-تعریف مناظره:
مناظره در لغت نامه دهخدا چنین معنی شده است: »باهم بحث کردن و نظیر کسی یا چیزي گردیدن، جواب و سوال کردن و مباحثه و همچنین عبارت از توجه متخاصمین در اثبات نظر خود در مورد حکمی از احکام و نسبتی از نسبتها براي اظهار و روشن کردن حق و صواب است. « - دهخدا، ذیل لغت،. - 1336 دکتر نصراله پورجوادي، درکتاب زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی مناظره را اینگونه معنی کرده اند: »مناظرهگونه اي از نوشته هاي »زبان حال«است که میان دو یا چند شخص متخاصم - اعم از انسان و حیوان و نبات و. . . - درمی گرفته است.
سابقه ي این نوع ادبی، که هم جنبه ي تعلیمی داشته اند و هم جنبه تفننی و سرگرم کننده، به تمدنهاي قدیم بین النهرین و همچنین ادبیات ایران پیش از اسلام برمی گردد« دکتر شمیسا، در مناظره، مفاخره را مورد توجه قرار داده و آنرا از فروع حماسه دانسته اند. آنچه که ما در این مقاله به بررسی آن می پردازیم، مناظره به معناي عام آن - در معناي گفتگو - نیست بلکه نوعی نوشته ادبی است که از الگوي خاصی پیروي می کند. طرفین مناظره در آن مشخص است وهر یک سعی در اثبات برتري خود نسبت به طرف مقابل دارند.
ب-تاریخچه مناظره:
از نخستین لحظات حیات، احساسات انسان بخش جدایی ناپذیر از زندگی اویند. انسانها بی آنکه بدانند، بارها به زبان حال سخن گفته اند. برخی از ما شاید در لحظات دلتنگی با دیوار درد دل کرده باشیم. آنچه که در آثار ادبی جهان بعنوان مناظره ثبت شده است، »تاریخچه آن به تمدن هاي بین النهرین و ایران و حتی مغرب زمین هم می رسد« - پورجوادي، 1385، . - 35از مناظره هاي ادبیات ایران پیش از اسلام، گزارش ابن ندیم، مناظره هایی در کتاب هرودوت، پیکار نخل و بزدردرخت آسوریک، پرسش و پاسخ دانا و مینوي خرد، ارداویرافنامهو ترجمه ي کلیله و دمنهرا میتوان نام برد - پورجوادي، 1385، . - 77-87 در ادبیات پس از اسلام در اشعاررودکی، بنداررازي، خسروي، عنصري، منوچهري،فرخی سیستانی،اسدي طوسی، ناصرخسرو، امیرمعزي،کمالی بخارایی، خیامو... صدها نمونه از شعرهاي زبان حالی را می توان نشان داد.
ج-درباره نزاري قهستانی
نزاري در دوران پرآشوبی زاده شد.نام پدرش شمس الدین بود.»شمس الدین ابن محمد پدرم طاب ثراه«مصراعی است از زبان خود شاعر درباب پدرش - نزاري،کلیات،ورق292ب،مقطعات:به نقل از ابوجمال،74،». - 1382نخست پدرش که شعر می سرود،به او دانش آموخت.سپس در مدرسه هاي بیرجند به آموختن پرداخت و با ادبیات پارسی و تازي آشنا شد.« - ریپکا،460، - 1383 تقریبا تمامی زندگی نزاري در دوران حکومت مغولان گذشت و در نیمه دوم قرن هفتم در دربارهاي حکام محلی از جانب مغولان به شاعري شهرت یافت - ابوجمال، 1382، . - 65 آثار نزاري عبارتندازپنج مثنوي به نامهاي:»سفرنامه«، »ادب نامه«، »روز و شب«، »ازهر و مزهر«، »دستورنامه«و »دیوان اشعار.«
د-درباره مثنوي »روز و شب«
روز و شب از جمله چیزهایی اند که بطور طبیعی میتوان آنها را ضدیکدیگر تصور کرد و به منزله ي دو طرف متخاصم در پیکارهاي ادبی معرفی کرد. روز و شب، فقط در مناظره هاي پارسی و عربی با یکدیگر پیکار کرده اند. قدیم ترین مناظره از این نوع در قصیده ي اسدي طوسی است. مثنوي نزاري را میتوان دومین مناظره میان این دو شخصیت برشمرد. در »کنزالسالکین« مناظره کوتاهی است میان شب و روز. مناظره اي نیز از منیر لاهوري و محمدبن محمد المبارك الجزایري ،از زبان "شب و روز"،چاپ شده است.
نشانه هاي مذهب اسماعیلی در مثنوي روز و شب نزاري قهستانی:
پیش از این تصور می شد که مثنوي »روز وشب«نوعی مناظره مدحی است که شاعر در آن شاه را مدح می گوید. دکتر نصراله پورجوادي در مقدمه این مثنوي، مناظره»روز و شب« را داراي مضمون مدحی توصیف می کنند و معتقدند که نزاري در این مثنوي، »به شاه التماس کرده است که او را بار دیگر بپذیرد« - نزاري، 1385،
11، مقدمه مصحح - .
با این که ارزش تصحیح و مقدمه دکتر نصراالله پورجوادي، بر کسی پوشیده نیست لیکن عقیده ایشان درباره مثنوي روز و شب بیشتر متکی بر دلالت هاي ظاهري الفاظ شاعر به نظر می رسد و با شواهد و قرائن متعدد موجود در متن همخوان نمی نماید. چنین به نظر می رسد که شاعر در این مثنوي از شاه اجازه »گوشه نشینی و عزلت«می خواهد و نه پذیرش دوباره در دربار که صدالبته با نهایت احتیاط خواسته خود را مطرح کرده است. در دورانی که»هرکس به اسماعیلی بودن مظنون می شد، به عنوان ملحداز حقوق اجتماعی محروم یا بعنوان مفسد و براندازنده به مرگ محکوم می شد« - جمال، 1382، - 111 ، شاعر چاره اي جز این ندارد که در لباس الفاظ زیبا و دلفریب، خواسته خود راکه همان گوشه نشینی و عزلت استاز شاه درخواست نماید.
عزم دارم که شقه اي پوشم گوشه اي گیرم و در آن کوشم
که رضاي تو می کنم حاصل به وفاي تو جان سپارم و دل
خرقه صوفیانه درفکنم وزشراب و سماع برشکنم
از لباس قبا برون آیم بنگرم تا ز کار چون آیم
- نزاري، 1385، ابیات - 448-451
هم چنین، مطابق بررسی نگارنده ،این مثنوي نه تنها آن گونه که پیش تر در نوشته نادیا ابوجمال مطرح شده و مورد تأیید استاد پور جوادي نیز قرار گرفته، از مفاهیم مذهب اسماعیلی عاري نیست بلکه به گونه اي آشکار این نشانه ها را بازتاب داده است. دکتر پورجوادي در پاورقی صفحه 23 کتاب خود از قول نادیا ابوجمال، نوشته اند که»این مثنوي می توانست سروده یک شیعه دوازده امامی باشد«و ضمن تأیید این سخن این بیت نزاري را در صفحه 19 کتاب»مبالغه آمیز«تلقی»بیت بیتش به رمز بنوشته آب و خاکش به عشق بسرشته« - نزاري، 1385، ب. - 540
