بخشی از مقاله
چکیده
یکی از راههای آشنا کردن کودکان و نوجوانان با آثار فخیم ادبی اقتباس است. اگر اقتباس با دقت و به صورت هنری انجام پذیرد، نه تنها خوانندگان کودک و نوجوان با ادبیات گذشته کشورشان آشنا میشوند، بلکه میتوانند به معانی آن دست یابند و از آن لذت ببرند. یکی از این کتب ارزشمند مثنوی مولوی است که معانی والای عرفانی را در قالب داستانهای شیرین عرضه کرده است و یکی از این داستانها به طوطی و بازرگان معروف شده است.
این داستان به علت بهرهگیری از شخصیتهای حیوانی در دسته فابل قرار میگیرد و میتواند برای کودکان جذاب باشد. در این مقاله دو نمونه از اقتباسهایی که از این داستان برای نوجوانان اقتباس شده است، مورد مطالعه قرار گرفته و جزئیات آن بررسی شده است. نتایج حاصله نشان میدهد فولادوند بیشتر به سبک نوشتاری داستان پای بند بوده و صالحی بیشتر در جهت رساندن معنی و مفهوم اثر کوشیده و مفاهیم تازهای نیز به داستان افزوده است.
مقدمه
آثار اقتباس شده از قصههای کهن ایرانی همواره بخش مهمی از تولیدات ادبی کودک و نوجوان بوده است. به بیان دیگر اقتباس همواره راهی برای آفرینش شعر و داستان برای کودکان و نوجوانان است. زیرا این آثار به خودی خود به علت زبان و مفاهیم ثقیل برای کودکان قابل استفاده نیستند. »بزرگسالان را آسانتر از کودکان میتوان به خواب مغناطیسی فرو برد. دانشجویان دانشگاهی را سادهتر از یک کودک کودکستانی میتوان به هضم مطالب ثقیل ادبی وادار کرد. ولی هیچ کودکی آن قدر نوع دوست نیست که کتابی را به این جهت که ممکن است به جامعه یا پیشرفت کمک کند بخواند.
کودک هنوز این خودخواهی را دارد که یک داستان جالب بطلبد. او شگفتی و کشش میخواهد.« - حجازی، - 107 :1380؛ بنابراین تولید آثار ادبی و توجه به روحیات کودکان و نوجوانان در آن بسیار شایان اهمیت است. در شناخت توانمندیهای کودکان و نوجوانان درباره گزینش و اقتباس متون برای گروههای سنی مورد مطالعه روانشناسان، جامعه شناسان و مربیان عوامل تعیین کنندهای را در اختیار افراد میگذارند. مانند:
-1ویژگیهای رشد جسمی و روانی:
الف: دوره قبل از دبستان: در این دوره کودک بسیار کنجکاو است. به واژگان به سرعت مسلط میشود. ولی تمرکز و توجهش کم است. او بین تخیل و واقعیت در نوسان است. کتابهایی را دوست دارد که درباره محیط آشنای اطرافش باشدو سخن گفتن حیوانات و گیاهان را میپذیرد.
ب: سال اول دبستان: در این سالها ذهن کودک نظم منطقی پیدا میکند. اعتماد به نفس او بیشتر شده و کمتر به بزرگترها اتکا دارد. بین کنجکاویها و چراها و تقلید و خیال پردازیها در تردد است. از طنز در حد درکش لذت میبرد.از بیعدالتی و نرسیدن حق به صاحبش رنج میکشد و به هر مطلب خواندنی کشش دارد.
ج: سالهای میانه دبستان: تمرکز در این سنین زیاد میشود. به طوری که کودک میتواند یک تا دو ساعت به کاری سرگرم شود. د: سالهای آخر دبستان: استعداد کودک در فراگیری زبان زیاد میشود. فرق بین واقعیت و خیال را به خوبی درمییابد. افسانههای علمی - تخیلی را میخواند. برای خود قهرمان خاصی برمیگزیند و به دنبال یافتن پاسخ به پرسشهای خود است. راهنمایی او به سوی ادبیات واقعی و دور کردن او از آثار مبتذل کار دشواری است.
ه. سالهای نوجوانی: دوره بلوغ، دومین دوران بحرانی با تغییرات جسمی و احساسی شدید میشود و به صورت سرگردانیها، بحران-ها و تقلیدها بروز میکند. نوجوان به دنبال جهان بینی خاص خودش میگردد و به دنیای بزرگترها معترض است.به دنبال تغییرات سریع و نا آشنا به کمک نیاز دارد. از نظر فرهنگی تحت تأثیر محیط است. شرح حالها، ماجراهای واقعی از زندگی مردم و مردان بزرگ تاریخ و تاریخچه اختراعات و اکتشافات به او کمک میکند که بر ضعفهای خود چیره شود و صفات واقعی بزرگسالان را بشناسد. داستانهای واقعی و اصیل عشقی به او خواهد آموخت که عمر بر هوسهای زودگذر نبازد.
-2نیازها:
از نظر روان شناسان و دانشمندان تعلیم و تربیت در هر سن و سالی نیاز به تعلق داشتن به گروه، محبت دیدن، مورد احترام بودن، به سازی محیط از اساسیترین نیازهاست. با توجه به سن و سال محتوای این نیازها متفاوت است. در سنین پایینترمحبت دیدن از خانواده و گلها و حیوانات کوچک دست آموز و درختان و خورشید میتواند برطرف کننده این نیاز آنها باشد و بعدها دوستی بین هم سالان، فداکاری و انجام کارهای مهم بر احساسات قبلی افزوده میشود و داستانهایی از محبت بین بزرگترها میتواند تجربیات تازهای در اختیار نوجوان بگذارد.
-3تواناییهای خواندن: تا پیش از شش سالگی کتابها را باید برای کودکان خواند. از شش تا هفت سالگی کودک توانایی محدودی در خواندن دارد و بنا براین کتابها باید با دقت برای این سن نوشته شود.تشبیهات عامیانه، اصطلاحات نامفهوم و توصیفات طولانی و واژگان دشوار نباید در متن موجود باشد. منظور آن نیست که نوشته فاقد ارزش هنری باشد. بلکه باید ساده و در حد فهم کودک باشد. پس از آن تا ده سالگی سرعت و مهارت خواندن بیشتر میشود و تا حدودی انواع سبکها برایش معنی پیدا میکند.
واژگان به صورت شکسته برای او نامفهوم هستند و او نمیتواند آنها را بخواند. تا یازده سالگی او اصطلاحات ساده و ضرب المثلها را درک میکند و از نوشته ساده و روان با رسم الخط خوانا استفاده میکند. در نوجوانان قدرت خواندن به حدی میرسد که میتواند از ادبیات ساده کلاسیک بزرگترها استفاده کند. به تدریج توجه او به صنایع ادبی بیشتر میشود به طوری که آنها را در نوشتههای خود به کار میگیرد. منطقیترین راه درست نوشتن برای نوجوانان استفاده از زبان روز اما ادیبانه و هنرمندانه است.
-4تجربیات:
کودکان و نوجوانان خواستار داستانهایی واقعی از زمان و زندگی خودشان هستند. در این میان ادبیات جهانی به از میان رفتن تفاوتهای جغرافیایی و ظاهری کمک میکند و کودک از خلال آن دنیا را میشناسد - رک. هاشمی نسب،. - 40-36 :1371 در این مقاله سعی شده است به روشهای اقتباس و کاربرد صحیح وخلاقانه آن به صورت عملی پرداخته شود.
اقتباس - - Adaptation
واژه اقتباس »از ریشه »قبس« به معنی گرفتن پاره آتش، نور و روشنایی گرفتن و فایده گرفتن است« - دهخدا، ذیل واژه - . در فرهنگ واژگان آکسفورد این واژه چنین معنی شده است: »فیلم، نمایش یا کتابی که بر اساس بخش به خصوصی از یک اثر باشد ولی برای یک وضعیت جدید تغییر کرده باشد - Oxford.2011: 16 - « آنچه در مبحث اقتباس بدیهی مینماید وجود دو عنصر است. یکی منبع اقتباس که اصطلاحا آن را »پیش اثر« مینامیم و دیگری اثر اقتباس شده که »اثر جدید« نام میگیرد.
یکی از ویژگیهای اقتباس ادبی این است که متون سنگین ادبی را که خوانندگان اندکی به سراغ آنها میروند، به عموم عرضه می-کند و مخاطب عام نیز از این طریق با این متون آشنا میشود. قصههایی که از گذشتگان برای ما باقی ماندهاند، میتوانند منبع الهام خوبی برای نویسندگان و شاعران امروزی باشند. این قصهها یا عامیانه هستند و سینه به سینه منتقل شدهاند تا به دست ما رسیده-اند و یا در روزگاری مکتوب شدهاند و برای رساندن پیام یا منظوری استفاده شدهاند.
این داستانها که تحت عنوان » قصه های قومی« طبقهبندی میشوند، چند ویژگی کلی دارند. »عدالت شاعرانهای بر آنها حاکم است. آن که خوب و حق است نهایتا پاداش میگیرد و آن که بد است مجازات می شود... آرزوها در آن برآورده میشود ولی نه بدون به انجام رساندن کاری یا پس دادن یک امتحان - Huck 268:1997 - «این ویژگیها باعث میشوند تا با توجه به ذهن جستجوگر، حقیقت طلب و لذت جوی کودکان و نوجوانان سازگار شوند و شاعران و نویسندگان بسیاری را به خلق آثار مبتنی بر اقتباس از این آثار ترغیب کنند. »
کودکان با خواندن این قصه ها به کسب تجربههای گوناگون زندگی میپردازند که ممکن است در زندگی روزمره خود نتوانند تجربه مستقیمی از آنها داشته باشند. با همذات پنداری با قهرمانان این قصهها شادی و غم، شکست و پیروزی، عشق و نفرت، تنبلی و تلاش، شجاعت و ترس و بسیاری دیگر از عواطف انسانی را درک میکنند و با مصائب گوناگون زندگی و تواناییهای انسان در رویایی با آنها آشنا میشوند. « - قزل ایاغ،. - 141 : 1386 از سویی دیگر» ساده و نو کردن آثار کهن ضروری است تا نسلهای جدید از سرمایههای فکری و فرهنگی نسلهای قدیم بهرهمند شوند.
در غیر این صورت گسیختگی فرهنگی و ادبی پیش خواهد آمد و آن بزرگترین خسارت به ملتی است که ریشه در اعماق تاریخ دارد - «سنجری،. - 44 :1384 یکی از نخستین کتابهای کودک و نوجوان که با درونمایه ملی و حماسی در دوران مشروطه - 1247 - منتشر گردید، کتاب »نامه خسروان« اثر جلال الدین میرزا بود که تحت تأثیر مستقیم مطالب شاهنامه نوشته شده بود. در دوره پهلوی به بازنویسی داستان-های ملی بیشتر پرداخته شد. محمد پروین گنابادی در سال 1309 افسانههای هفت خان رستم را برای کودکان نوشت. گروهی نیز به اقتباس و گردآوری ادبیات عامه پرداختند. »اوسانه« اثر صادق هدایت و »چهارده افسانه از افسانههای روستایی ایران« اثر کوهی کرمانی جزو اولین گردآوریها در این زمینه هستند.
در مثنوی معنوی مولانا جلالالدین بیش از سیصد حکایت وجود دارد. »در برخی حکایتها که مولوی بیشتر آنها را از قصههای عامیانه برگرفته است، شکل داستانی برتری دارد. برخی از حکایتها زندگی پیامبر - ص - را روایت میکنند و شاعر آموزش خود را در آنها نهفته است.« - صفورا، - 96 :1386 بنابراین این کتاب مورد توجه بسیاری از شاعران و نویسندگان کتاب کودک و نوجوان قرار گرفته است. محققان انواع مختلفی را برای روشهای اقتباس تشخیص داده اند.
سندرز معتقد است انواع اقتباس را نمیتوان محدود دانست. از نظر او سرمشقگیری - - version، دگرنگری - variation - ، ادامه دادن متن سابق - continuation - ، دگرسازی و انتقال متن - transformation - ، الگوبرداری - - imitation، تقلید پایاپای - pastiche - ، طنزسازی از محتوا - parody - ، دزدی ادبی - forgery - ، تأویل هجو آمیز - travesty - ، بهاگذاری مجدد - revaluation - ، بازبینی - revision - ، بازنویسی و ... همگی جزو اقتباس شمرده میشود - Sanders، - 84-88: 2006 از نظر او هر گونه بهرهگیری از اثر و انتقال آن به اثر دیگر متن جدید را در قلمرو اقتباس قرار دارد.
اقتباس به طورکلی به دو شیوه انجام میپذیرد: اقتباس آزاد و بسته. در اقتباس آزاد نویسنده با توجه به کلیت پیش اثر متنی را می-پروراند و ارائه میدهد و به شیوه نگارش پیش اثر توجهی ندارد. اقتباس آزاد از متون ادبی در ادبیات کودکان و نوجوانان شکلهای مختلفی دارد. مانند بازنگری، وامگیری از عناوین، بازآفرینی و آمیغ نویسی. در اقتباس بسته نویسنده میکوشد تا پیش اثر را ابزار و ملاک اصلی کار خویش در ارائه اثر جدید قرار دهد.
او ظاهرا قسمتهای بیشتری از عناصر پیش اثر را در متن جدید حفظ میکند و ساختار عمده رویدادها و شخصیتهای مهم پیش اثر را نگه میدارد. انواع اقتباس بسته بازنویسی، گزیدهنویسی، تلخیص و تصویرگری است. - رک. جلالی، - 52-38 :1393 ارکان اصلی اقتباس محتوایی جابه جایی - shifting - ، افزایش - extension - ، کاهش - reduction - ، تبدیل - exchanging - و تأویل - interpretation - عناصر پیش اثر برای ارائه اثر جدید است.
بدیهی است کسی که مسؤولیت ساده نویسی یک اثر را برای کودکان و نوجوانان بر عهده میگیرد، باید به دو نکته اساسی توجه داشته باشد:
-1» گروه سنی که مخاطب او هستند و نیازها و خصلتهایی که در آن گروه خاص عمومیت دارد. به عنوان مثال وقتی نویسنده برای گروه سنی نوجوان مینویسد باید به ویژگیهای بلوغ او توجه کند.
-2 توجه به ادبیت متن که باز هم ارتباط تنگاتنگی با گروه سنی دارد. به عنوان مثال توجه به ساختاری جذاب برای طرح، برجسته سازی کنشها، توصیفها و شخصیتپردازی با توجه به نیازهای مخاطب« - حسن زاده و جلالی،. - 93 :1391شخصیتها »اشخاص ساختهشدهای هستند که در داستان و نمایشنامه ظاهر میشوند و در اثر روایتی و نمایشی، شخصیت فردی است که کیفیت روانی و اخلاقی او در عمل او و آنچه میگوید و میکند وجود داشته باشد. - «
