بخشی از مقاله
چکیده
طوطینامه یکی از آثار قابل توجه ادبیات داستانی ماست که متاسفانه به ابعاد و ویژگیهاي هنري آن توجه کافی نشده است. ضرورت شناخت بهتر ساختار این داستانهاي کهن، نگارنده را بر آن داشت تا با استفاده از الگوي ریخت شناسانه ي ولادیمیر پراپ، قصههاي طوطینامه را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.
ولادیمیر پراپ، از زبانشناسان و محققان صورتگراي روس، نخستین کسی بود که با رویکردي مبتنی بر ریختشناسی، به نحلیل و بررسی قصههاي پریان روس پرداخت. پراپ پس از تجزیه و تحلیل صد قصهي روسی به سی و یک کارکرد دست یافت و به این نتیجه رسید که شخصیتهاي قصهها مختلف هستند، اما کارهایی که انجام میدهند محدود است و از شمار معینی تجاوز نمیکند. در این مقاله، 76 داستان از 52 شب طوطینامه به دقت مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل ریختشناسی قرار گرفتهاند و در پایان، جدولها و نمودارهایی ارایه شده است که الگوهاي روایی قصهها را نشان میدهند.
نتایج مهم این پژوهش عبارتند از:
-1 دستیابی به ساختار واحد قصههاي طوطینامه علیرغم ظاهر متفاوتشان.
-2 وجود چهار نوع وضعیت آغازین.
-3 قابلیت کاهش کارکردهاي پیشنهادي پراپ و نیز افزودن کارکردهاي جدید.
-4 دستیابی به الگوهاي ساختاري و روایی جدید در مورد داستانهاي با موضوع محوري "خیانت". این نوع داستانها
به دلیل داشتن برخی کارکردها و شخصیتهاي خاص و نیز موقعیت پایانی متفاوت، الگوهاي خاص خود را دارند که بر اساس آنها میتوان الگوهایی غیر از الگوهاي پیشنهادي پراپ به دست آورد.
مقدمه
بررسی قصههاي هر قوم، کلیدي است براي رسیدن به پاسخ این سؤال که قوم موردنظر چه کرده است و چه اندیشیده است وچه میخواهد.
در مطالعهي قصههاي عامیانه، بیشتر به خاستگاه و چگونگی گسترش مواد، اهمیت داده شده است تا ساختار آنها.
برادران گریم– ویلهلم و یاکوب Jacob and Wilhelm Grim - - –نخستین دانشمندانی بودند که قصههاي عامیانهي آلمانی را گردآوري و منتشر کردند. آنها قصههاي عامیانه را بازماندهي اسطورههاي کهن میدانستند و معتقد بودند که میتوان اساطیر خدایان و پهلوانان قدیم را از روي این قصهها، بازسازي کرد.
تئودور بنفی - - 1881-1809 - - Theodor Benfey که زبان سانسکریت را خوب میدانست،
پانچاتنترا - - Panchatantra را مورد بررسی قرار داد.
ژوزف بدیه - - Joseph Bedierدانشمند فرانسوي، در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که مشابهت میان قصهها تنها در مشخصههاي کلی است؛ و بر این رأي شد که قصهها سرمنشأ و خاستگاههاي متعدد دارند.
عدهاي نیز برخلاف نظر او، معتقد بودند که قصههاي عامیانه، خاستگاه واحدي دارند..
ولادیمیرپراپ - - Vladimir Propp ، از زبانشناسان و محققان صورتگراي روس، نخستین کسی بود که با رویکردي مبتنی بر ریختشناسی، به تحلیل و بررسی قصههاي پریان روس پرداخت
واژهي ریختشناسی - - Morphology از اصطلاحات زیستشناسی، و دانشی است که از ساختمان و شکل ظاهري موجودات زنده و غیرزنده بحث میکند و به طور کلی، تحقیق در اشکال ظاهري موجودات است.
نظر پراپ این بود که صور و اشکال قصه را نیز میشود با همان دقتی مطالعه کرد که درخور هریک از صورت بنديهاي آلی است
پراپ در بررسی قصههاي پریان روس و استخراج الگوهاي حاکم بر آنها، به این نتیجه رسید که قصههاي پریان، به رغم تکثر و تنوع ظاهري، از نظر انواع قهرمانان و عملکرد آنها، داراي نوعی وحدت و همانندي هستند؛ به عبارت دیگر، اگرچه شخصیتهاي قصهها مختلفند، اما کارهایی که انجام میدهند، محدود است و از شمار معینی تجاوز نمیکند. به همین دلیل، کتاب ریختشناسی قصههاي پریان او، نقطهي عطفی در عرصهي تحلیل و بررسی داستان و شکلگیري روایتشناسی نوین به شمار میرود.
اهمیت تحقیقات پراپ به گونهاي است که یاکوبسن معتقد بود روایتشناسی، با این اثر شروع شده است
طبق روش پراپ، یک داستان، نه بر پایهي درون مایه یا عناصر آن، بلکه عمدتاً براساس کنش شخصیتها و چگونگی رابطهي متقابل آنها، چگونگی عملکرد و تکرار کنشها بررسی میشود
تجزیه و تحلیل پراپ، با اینکه بر پایهي قصههاي روسی انجام گرفته است، چون بیشتر قصههاي موردتحلیل او، جزو تیپهاي قصه در سطح بین المللی است، با اختلافاتی جزئی، تقریبا دربارهي همهي قصههاي عامیانهي هند و اروپایی صادق است.
این مقاله، با الهام از الگوي ساختارگرایانهي پراپ، قصههاي طوطینامه را از منظر ریختشناسی، مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.
موضوع طوطینامه این است که بازرگانی به تجارت میرود و زن جوانش در غیاب او به فکر مراوده با امیرزادهاي میافتد؛ طوطی - به عنوان راوي داستانها - با بیان قصههایی که حاوي پند و اندرزند، او را به مدت پنجاه و دو شب سرگرم میکند و سرانجام، در شب آخر، بازرگان برمیگردد و زن را میکشد. در واقع، این کتاب، به سبک و سیاق هزار و یک شب و به شیوهي بیان داستان در داستان نوشته شده است. بررسی و تجزیه و تحلیل ساختار این داستانهاي کهن، ضمن اینکه به شناخت بهتر آثار کمک میکند، طرز تلقی داستانپردازان سنتی را از نوع خاص روایت - داستان در داستان - نیز نشان میدهد.
لازم به ذکر است که در ارجاع قصهها، از اعداد استفاده شده است؛ براي مثال - - 12/2، به معنی قصهي دوم از شب دوازدهم است.
روایتشناسی
»روایت شناسی، شعبهاي ازرویکرد علمی نسبتا نوینی است که دغدغهي اصلی آن، شناسایی عناصرساختاري وحالتهاي مختلف ترکیب این عناصر در روایت، شگردهاي متکرّر روایت، و تحلیل انواع گفتمان در روایت است - «داد،. - 245:1382 میتوان روایتشناسی را شاخهاي از نشانهشناسی دانست که میکوشد ساختار و مناسبات درونی نشانهها را در متن پیدا کند
در تکوین و شکلگیري نظریههاي نوین روایتشناسی، شش چهره از همه مهمتر بودهاند: ولادیمیر پراپ، رولان بارت، تودورف، ژنت - منتقد ساختگراي فرانسوي - ،گرماس - معنیشناس لیتوانیایی - وکلود برمون - روایتشناس فرانسوي - .
