بخشی از مقاله
چکیده
حافظافزون، بر تأثّر مستقیم و الهام مستمر از آیات قرآن کریم در پردازش نحو واژگان و چیدمان الفاظ و آفرینشگزارهها و تعبیرات؛در آوردن اشارات وخلق اسلوبها و شگردهاي تصویرسازي خود عموماًنیز تحت تأثیر قرآن کریم به نظم آفرینی ویژه در غزلیات خوددست یازیده است. علاوه بر آن، نکته در خور اهمیت در شناخت نظم باطنی غزلیات حافظ؛ کشف بهرهگیري هنرمندانه و رندانه او از آثار تفسیري و دیدگاههاي بلاغی ِبرخی قرآن پژوهان متقدم است که در تحقیقات حافظ پژوهانه کمتر به آن پرداخته شده است.هدف از این پژوهش کاویدن نتیجه تاثرات حافظ از برخی تفسیرهاي قرآن کریم است.
کندوکاوهاي پژوهش نشانگر آن است که حافظ مبتکرانه بهره نظریه نظم جرجانی را در فرایند آفرینش غزلیات خود اعتلا بخشیده و بر پایه این نظریه مرکزیتی ویژه به غزلیات بخشیده که در این جستار از آن به عنوان "دوري شدن" غزل حافظ یاد میشود. حافظ با مطالعه بعضی تفسیرهاي قرآن کریم – که به جنبههاي ادبی قرآن نیز پرداخته اند ویژه-ب تفسیر کشّاف زمخشري،گاه مستقیم و گاه غیر مستقیم از دیدگاههاي معطوف به اعجازیبیانقرآنِ عبدالقاهرجرجانی نیز بهره وافیبرده و براین بهمبناساختار غزلیات خود هویتی ممتاز بخشیده است .رویکرد جرجانی به متن، رهیافتی متمایز است که میتواند در شناخت ابعاد گوناگون یک اثرادبی راه گشا باشد.
در دیدگاه جرجانی رابطه لفظ و معنی از سطح رابطه دال و مدلول فراتر میرود و بعد سومی مییابد که وي آن را با عنوان "نظم " یا "نظام " بیان میکند. در حقیقت، " نظم " در متن ادبی،حاصلِ ترتیب و چیدمان خاص الفاظ و کلمات در یک ساخت مشخص استتعم.ق حافظ در "ساختار قرآن کریم" و آگاهی و بهره گیري وي از عنصر " نظم"، ساختاري ویژه را در غزلیاتش رقم زده است ؛ و روساختی به ظاهر گسسته با ژرف ساختی پیوسته و بافت و انسجامی "دوري" را به بار آورده است.
این مقاله،درصدد بازکاوي تأثُر حافظ از " نظریه نظم" با تمرکز بر دوري شدن شکلدهی ویژهبهساختارِ غزلیات است. این جستار مدعی است "نظریه نظم" جرجانی افزون بر نوع تصویر سازي و رابطه افقی و عمودي تعدادي از غزلها، موجب "دوري"شدن برخی غزلیات حافظ گردیده است. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است. نتیجه تحقیق نشان میدهد، با بهره گیري از نظریه انسجام هالیدي، بهتر میتوان به چگونگی تأثر حافظ از "نظریه نظم" جرجانی بویژه در جاري شدن منطق دوري شدن پی برد و نتیجه این نوع خاصتأثّازر ، یعنی "دوري" شدن برخی غزلیات حافظ را روشنتر درك کرد.
بیان مسأله
مسأله"ساخت" و "نظام " در اثر ادبی ، از جمله مباحثی است که کمتردر مرکز توجه قرار گرفته است . این در حالیست که مطالعه ساختاري اثر ، اهمیتی ویژه دارد، چراکه در حقیقت ، معنا از طریق ساختار اثرمنتقل می شود . عبدالقاهر جرجانی از جمله نظریه پردازانی است که به مسئله " ساخت " در اثر ادبی توجهی ویژه داشته و مبناي نظریه خویش را نیز بر همین اساس قرار داده است . از منظر جرجانی ، کلام ادبی از یک واحد در هم تنیده و منسجمتشکیل می شود که بین تک تک اجزاي آن رابطه برقرار است و تمام عناصر همراه با یکدیگر عمل کرده و روابط ساختاري را به وجود میآورند . فهم ساختاري از متن ، موجب دریافت هایی نو از اثر می گردد.در این رابطه دیدگاه هاي گوناگون ظهور یافتهاند.
از دیگر سو از حیث ظرفیت زیبایی شناختی و منطق چیدمان هنري گزارهها و جملههاي قرآنی نظریات فراوانی وجود دارد که در اینجا به اقتضاي سر منشا واقع شدن براي غزلیات حافظ، منحصراً دیدگاه زمخشري صاحب تفسیر کشاف نقل میشود. نخستین کسی که در پهنه تحقیقات ادبی معاصر ایران درتحلیلِ متن کلاسیک مجد، انه و محققانه به این مسأله توجه نشان داده است ، استاد فروزانفر است .
وي معتقد است :اسلوب» و روشِ "نظمی" شاهنامه از " اسلوبِ " قرآن گرفته شده است و فردوسیدررا ابداعِاسالیب" و حسنِ تراکیب " و معرفت مواقع فصل و وصل و و ابتدا و ختم مقاصد و ارسال المثل و استعاره ها و مراعات مقتضیات احوال ، نظیري نیست - «. فروزانفر ، - - 47 : 1380 فروزانفر در ادامه می نویسد : » منظور از " اسالیب " در اینجا نظم" و ترکیب ج م ل " است - «. همان - از این روي میتوان گفت : منظور فروزانفر از واژة "نظم" در این عبارت ، " چیدمان کلام " است چراکه واژةج" م ل " را آورده است .
این سخن دقیقاً، منطبق با نظریه جرجانی است چراکه از منظر جرجانی هم نوع چیدمان کلمات در عبارات و جملات است که به ایجاد معانی تازه منجر می گردد .شفیعی کدکنی نیز معتقداستحافظ:» به واسطه کشّاف زمخشري ، به طور غیر مستقیم ، با آراي عبد القاهر جرجانی آشنا شده و رمز و رازهاي قرآن را آموخته است . ] اینکه[ حافظ اوج هنر خود را " نظمخوانده" ، احتمالاً توجه خود را به " ترکیب و ساخت " در هنر نشان داده است. - «شفیعی کدکنی ، پورنامداریان مینویسد: نظمی باطنی در عین پریشانی ظاهري بر غزل هاي حافظ حاکم است"
