بخشی از مقاله
بیان مسئله:
یکی از اهداف پیامبران در بعد اخلاقی تأکید بر پایبندي بر ارزشهاي متعالی و متصف شدن افراد به فضائل اخلاقی و دوري از رذائل اخلاقی است - امینی،1392؛ داودي،. - 1392تربیت از ریشهربو به معناي رشد یافتن و شکوفایی استعدادهاي جسمانی، عقلانی، اجتماعی، عاطفی، اخلاقی و دینی انسان است - علوي،. - 1386 از مهم ترین ابعاد وجودي انسان که میبایست تحت تربیت قرار گیرد، بعد اخلاقی است، فرد باید چنان تربیت شود که در هر شرایطی قادر به کنترل هیجانات خواستههاي درونی خویش بوده و رفتارهایی منطبق با اصول شرعی و عقلی از خود صادر کند. بالفعل شدن استعدادهاي آدمی در بعدروحی و معنوي و تثبیت صفات مثبت و اعمال شایسته به صورت متعادل ، تربیت اخلاقی را محقق می گرداند - حسین زاده وتقی زاده، - 1390
و یکی از مهم ترین زیرمجموعه هاي تربیت در روند تحقق کمال اکتسابی متربیان می باشد.خود ارزشمندي از اساسیترین عوامل در رشد مطلوب شخصیت کودکان در تربیت اخلاقی و یکی از نیازهاي اصیل انسان است، به این منظور مهم ترین منبع هدایت و تربیت - قرآن - مورد استفاده و مورد تآکید قرار گرفته است. ارزشمندي تجربه توانا بودن براي مقابله با مسائل اساسی زندگی و احساس شایستگی و خودباوري است. خود ارزشمندي از دو مقوله تشکیل یافته :احساس کارآمدي : به معناي اعتماد به عملکردهاي ذهنی و توانایی هاي خود براي فکر کردن، یاد گرفتن، قضاوت کردن، انتخاب کردن و تصمیم گرفتن و مهم تر از همه به معناي مقابله و غلبه بر مسائل و مشکلات متعدد و مختلف زندگی و کنترل خود است، احترام به خود: به معناي باور داشتن حق خود براي زندگی کردن و خوشحال بودن و فراتر از آن باور داشتن خود براي ابراز ایده ها، احساسات، خواسته ها، نیازها و سزاوار بودن براي رسیدن به هدف و موفقیت است و خود را شایسته محبت و احترام دیگران دانستن است .
اینکه گفته می شود احساس با ارزش بودن نیاز اساسی هر انسانی است به این معناست که خود ارزشمندي نقش حیاتی در فرآیند زندگی ایفا می کند و در حقیقت براي بقا و زیستن ضروري است. به نظر راجرز تصویر خویشتن رشد یافته، انسان را به سوي سازگاري با جهان بیرون سوق می دهد.پرورش و ایجاد حس ارزشمندي، احساس توانایی را در فرد ایجاد می کند تا بتواند با چالش هاي زندگی کنار آید و خود را شایسته رسیدن به خوشبختی و کمال متعالی بداند. خود ارزشمندي مترادف عزت نفس به معناي حالتی است که مانع شکست و مغلوب شدن انسان می شود - راغب اصفهانی،. - 339:1387نبود عزت نفس، ذلت است، به گونهاي که انسان ذلیل به راحتی شکست را می پذیرد و مغلوب می شود.
شکوفایی آن نیاز به علل و عواملی دارد که عدم توجه به این عوامل سبب خاموشی آن می گردد و در مقابل، حالت ذلت و مغلوب شدن و پذیرش شکست در انسان تقویت می شود.با توجه به اهمیت موضوع، قرآن کریم به عنوان عالیترین منبع هدایت و تربیت انسان، عوامل افزایش و پرورش خودارزشمندي - عزت نفس - را در انسان معرفی و از سویی دیگر عوامل ذلتزا که موجب کاهش و یا خاموشی خود ارزشمندي - ذلت - می شود را بیان می کند. تمسک به قرآن کریم و استمداد از آن نیز عامل عزت سربلندي است - زمر،. - 1 خداوند منشأ ارزش هاي متعال است و ارزشمندي توسط غیر او موجب ذلت و زوال است - تمیمی آمدي،. - 1392هدف از انجام تحقیق و نیل به تربیت اخلاقی مطلوب کودکان، ابتدا با تحلیل مفهومی واژه خود ارزشمندي - عزت نفس - درآیات قرآن مجیدو سپس شیوههاي پرورش آن در کودکان مورد بررسی قرار گرفته است
پرسش هاي پژوهش:
از منظرآیات قرآن
-1عناصر معنایی خود ارزشمندي چه می باشند؟
-2عوامل تقویت و تضعیف خود ارزشمندي کدامند؟
-3روش هاي پرورش خود ارزشمندي در کودکان کدامند؟
روش پژوهش:
این پژوهش از نوع نظري و تئوریک است ،که با هدف دستیابی به نظریات قرآن از روش تحلیلی – استنتاجی در مورد شیوههاي پرورش عزت نفس - خودارزشمندي - انسان انجام و سپس در مورد کودکان استنباط شده است. این تحقیق می تواند از نوع کاربردي باشد و ابراز و روش جمع آوري اطلاعات عمدتاً فیش نویسی و یادداشت برداري از طریق رجوع مستقیم به منبع اصیل قرآن و تفاسیر و مطالعه کتاب هاي مرتبط روانشناسی صورت گرفته است،از روش تحلیل زبانی و مفهومی مشتمل بر بررسی بافت آیات متضمن »خودارزشمندي - «عزت نفس - ،ترادف کلمات و عبارات و تحلیل بر حسب مفهوم متضاد آن - ذلت - استفاده شده است.
مبانی نظري پژوهش: همه انسان ها از کرامت ذاتی برخوردارند و شایسته مقام خلیفه االله و سجده فرشتگانند. نوع دیگر، کرامت، ارزشی و اکتسابی برخاسته از تلاش و خواسته انسان در تربیت اخلاقی براي رسیدن به کمال است که بعضی شایستگی آن را می یابند - حجرات،. - 13 قرآن کریم، یکی از راه هاي اصلی رسیدن به چنین هدفی را کسب »خودارزشمندي« می داند؛ لذا باید مایه هاي خود ارزشمندي را در انسان ها پرورش داد. معیار آن، تقواست و چون عزت حاصل کرامت است، هرجا عزت باشد، لاجرم کرامت نیز هست و هرجا کرامت باشد، لزوماً عزّت موجود نیست، تنها کسانی از عزت بهره می برند که در پرتو عقل به تقوا و ایمان راه یابند - باقري،1385،ص - 193؛ لذا در سایه تربیت اخلاقی الهی می توان به کرامت دست یافت .تربیت اخلاقی از دیدگاه غزالی و خواجه نصیر مبتنی بر»عادت«و انسان گرایان »توجه مثبت غیرمشروط« را لازم می دانند،رفتارگرایان»تقویت رفتار مناسب « و در نظریه تحول شناختی »روش هاي فعال در حل مسائل« و روانشناسان تحلیل روان »بصیرت وخود آگاهی« را مورد تأکید قرار می دهند - حاجی بابائیان امیري ،. - 1391
در نقد و بررسی مطالب فوق ،تدابیر علمی و عملی در تربیت اخلاقی ضروري هستند و تدابیر عملی با مبادرت به تکرار و عمل و کسب ملکه درونی حاصل می گردد، در توجه مثبت غیرمشروط، متربی مجال می یابد تا نیازها و علائق خویش را به نحو فعال به انجام برساند ،تقویت و پاداش موجب اصلاح رفتار متربی در جهت مطلوب می گردد و روش هاي فعال فعالیت فرد را با توجه به نیازهاي او برمی انگیزد و خود هدایتی صورت می گیرد و شیوه ایجاد خود آگاهی فردي از مبادي اخلاق موجب تربیت و اصلاح او می گردد.در تربیت اخلاقی اسلامی، محور تعلیم و تربیت دین الهی، کرامت است و معلم اخلاق خداي اکرم است - علق ،. - 4 رعایت اصول اخلاقی و کسب فضائل اخلاقی و دوري از رذائل موجبات خود ارزشمندي را در انسان فراهم می کند .
یافته هاي پژوهش:
از جمله عوامل خود ارزشمندي مثبت در قرآن کریم: تقوي، بهره مندي از هدایت الهی، تمسک به قرآن و پیامبر - ص - و ائمه - ع - کسب علم و دانش ، تلاش براي آخرت، جهاد در راه خدا، انفاق ، کسب فضایل اخلاقی و... در مجموع می توان گفت تنها راه رسیدن به خود ارزشمندي واقعی، طاعت و بندگی خداست ،خود ارزشمندي منفی - عزّت کاذب - موجب خود نمایی و خودشیفتگی ، تکبر، غرور و کسب ارزش هاي غیراصیل و مادي شود کاذب و مذموم است. نراقی - 1392 - فروتنی و ذلت در برابر فرد متکبر را، موجب ّذلت خود فرد و گمراهی و زیادتی متکبر می داند. هواي نفس و شیطان دو عامل مؤثر در ذلت انسان است.
نقطه مقابل آن، خود ارزشمندي مثبت ،که همان تواضع، فروتنی و تسلیم در برابر حق و حقیقت می باشد.از دیدگاه قرآن احساس ضعف، حقارت و تواضع در مقابل خداي متعال و رسول خدا - ص - و ائمه اطهار - ع - ، والدین ، مربیان بحق ،خود ارزشمندي مثبت - عزت واقعی - قلمداد می شود. وجوب اطاعت از ائمه به این منظور تأکید شده است - اصول کافی ،ج. - 1بهترین منبع عزت، خداوند متعال - سرچشمه تمام عزتهاست - و سپس رسول خدا - ص - ،ائمه اطهار - ع - ، سپس مومنان واقعی هستند. با تمسک به کلام الهی و بهره گیري از رهنمودهاي قرآن و انجام حسنات و دوري از سیئات می توان به خود ارزشمندي واقعی دست یافت.
باتوجه به آیات کریمه قرآن ، تغافل و چشم پوشی از خطاهاي متربیان - کودکان - و نادیده گرفتن عمدي اشتباهات آنها و ابراز توانایی ها و بیان نقاط قوت و تقویت ایمان در تقویت اراده و انگیزه در کسب فضایل اخلاقی ،روش هاي تربیتی مؤثر در پرورش خود ارزشمندي افراد است.با توجه به مطالب الهام گرفته فوق از آیات کریمه قرآن می توان دریافت که زمینه ساز خود ارزشمندي مثبت - عزت واقعی - ،کسب فضایل و دوري از رذایل اخلاقی از همان اوان کودکی به شیوه هاي صحیح می باشد؛ لذا براي حفظ شخصیت و خود ارزشمندي باید از عوامل ارتکاب گناه پرهیز کرد تا در پرتو هدایت قرآن مجید به سعادت حقیقی رسید و این کار در گرو تربیت صحیح افراد از همان اوان کودکی است - پریور، - 1362
؛بنابراین لازم است در بکارگیري روش هاي صحیح پرورش خود ارزشمندي مثبت در کودکان کوشید، داستانسرایی یکی از طرق جذب کودکان به سوي اخلاق صحیح و یکی از ابزارهاي تربیت است - علوي،. - 1388داستان خوب و جذاب موجب انتقال مفاهیم اخلاقی و دینی به کودکان می گردد - رحماندوست،. - 1369ابزار خوبی براي آموزش کودك و حل مسائل انضباطی می باشد. داستان می تواند سرگذشت افراد را در طی ادوار تاریخی بازگو کند و کودکان با عبرت آموزي از آن تأثیرات اخلاقی شایسته را دریافت و موجبات خود ارزشمندي مثبت را در آنان فراهم نماید.به منظور تمسک به ائمه اطهار بایستی از اوان کودکی در انتخاب الگو دقت گردد، بدین معنی. والدین باید تلاش کنند تا رفتار مطلوب را در معرض دید کودك قراردهند تا کودك از آن پیروي کند - ژان ژاك روسو،. - 1352به طورکلی با توجه به برداشت هاي صریح و ضمنی قرآن در پرورش خود ارزشمندي مثبت در تربیت اخلاقی رعایت نکات زیر ضروري است و مخالف اقدامات ذیل خود ارزشمندي منفی را در کودکان می پروراند.
-توجه کافی و احترام به کودکان ، بیان نقاط قوت آنها در حضور دیگران، رفتار محبت آمیز با کودکان، قدردانی از کارهاي شایسته آنها، عادت دادن کودك به نظم و انضباط سازنده،. کودك را مسئول و مستقل بار آوردن، انتظارات بالا ولی واقع بینانه از او داشتن.، مقایسه نکردن بچه ها با هم ،پذیرش کودك به عنوان فردي اندیشمند، دوست داشتنی و شایسته: پذیرش مثبت بی قید و شرط باعث رشد و تقویت حس اعتماد به نفس کودك می شود و پذیرش مثبت مشروط موجب تقویت رفتارهاي خوشایند و پسندیده می شود. کودکان به
