بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی میزان توجه به مهارت های فرایندی در کتاب علوم تجربی دوره ابتدایی در سال 94-95 است. در پژوهش حاضر از روش توصیفی جهت مشخص نمودن مولفه های مهارت های فرایندی و از روش تحلیل محتوا برای بررسی برنامه درسی علوم تجربی استفاده شده است. جامعه آماری در بخش تحلیل محتوای برنامه درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی بوده که از این جامعه کتاب علوم پنجم به صورت هدفمند انتخاب شده است. نتایج به دست آمده بیانگر این است که کتاب در سه فرضیه که مورد تحلیل قرار گرفته 70 امتیاز را کسب کرده است.
مقدمه
علوم طبیعی یا علوم تجربی دانش هایی هستند که موضوع آنها بررسی ویژگی های فیزیکی طبیعت - به معنای وسیع آن، یعنی همه جهان - است. در علوم طبیعی کوشش می شود تا پدیده های طبیعی با روش علمی و براساس فرآیندهای طبیعی توضیح داده شود. علوم تجربی نیز که یکی از یازده حوزه ی یادگیری در برنامه درسی ملی است»کوشش انسان برای درک واقعیت های خلقت و کشف فعل خداوند« تعریف شده است
مهارت های علمی در حوزه علوم تجربی عبارتند از : مشاهده کردن، اندازه گیری، تفسیر یافته ها، فرضیه سازی، برقراری ارتباط، پیش بینی کردن، کاربرد ابزار و طراحی تحقیق، البته هر یک از این مهارت ها را می توان به مهارت های کوچکتر تقسیم کردمثلا مهارت مشاهده را میتوان به مهارتهایی چون مقایسه، طبقه بندی و جمع آوری اطلاعات تقسیم بندی نمود
می توان گفت در چند دهه اخیر، هیچ یک از موضوعات درسی به اندازه درس علوم دچار تغییر و تحول نشده است ولی این تغییر تنها از جنبه محتوایی، آموزش علوم را در بر نمی گیرد. ویژگی عصر کنونی ایجاب می کند تا برنامه های آموزش علوم با به کارگیری روش های فعال سازماندهی شوند تا بتوانند توانایی شناختی و شخصیتی دانش آموزان را رشد دهند.
بیان مسئله
یکی از واقعیتهایی که سبب شده است تا پرورش مهارتها در آموزش علوم مورد توجه فراوان قرار گیرد، این است که بسیاری از مفاهیمی که در کتاب های درسی به دانشآموزان آموخته میشود، پس از مدتی فراموش میگردند. بنابراین اگر حاصل دوره تحصیلات مدرسهای، تنها انتقال پارهای از مفاهیم به ذهن دانشآموزان باشد، با فراموش شدن آن مفاهیم، نتایج زحمات کلیه سالهای تحصیل نیز از دست میرود
کتاب علوم نیز نقش مهمی در هدایت معلمان و دانش آموزان برای انجام آزمایش ها و فعالیت های علمی و تقویت مهارت های فرایندی دارد. فعالیتهای عملی یکی از ارکان اصلی آموزش علوم تجربی محسوب شده و موجبات رشد دانش علمی، مهارتی و نگرشی دانش آموزان را فراهم می سازند. انجام فعالیتهای عملی علاوه بر تثبیت یادگیری و افزایش طول عمر ماندگاری مفاهیم آموخته شده، سبب ایجاد و بهبود دست ورزی و کسب مهارتهایی می گردد که در زندگی روزانه مورد استفاده قرار گرفته و زمینه های بروز نوآوری در دانش آموزان را فراهم می سازد.
مهارت هایی که اگر به درستی در کتاب های درسی به خصوص در کتاب علوم تجربی به کار گرفته شود می تواند بسیاری از مشکلات آموزشی که هم اکنون خیل عظیمی از مدارس با آن ها روبرو هستند را برطرف نماید. البته لازم به ذکر است که کتاب درسی و محتوای آن تنها عامل انتقال و ایجاد مهارت های کاوشگری و فرایندی در دانش آموزان نمی باشد، بلکه می توان آن را به عنوان یک جزء از مجموعه عواملی دانست که در کنار تلاش و کوشش معلم و انگیزه و علاقه و میل درونی دانش آموزان برای دریافت مفاهیم، محقق این امر باشند.
با مشاهده ی کتاب علوم تجربی پایه ی پنجم ابتدایی در سال 1394 می توان به خوبی یافت که مطالب در نظر گرفته شده در محتوای کتاب حول محور مهارت های کاوشگری و فرآیندی می چرخد و سعی و کوشش مولف بر این است که بتواند راهکارهایی را ارائه بدهد که در آن ها دانش آموز نقش فعالی را در امر یادگیری داشته باشد و معلم تنها نقش راهنما کننده و تسهیل کننده ی جریان یادگیری را داشته باشد
با توجه به اینکه کتاب علوم پایه پنجم در سال 1394 دستخوش تغییرات اساسی شده - تغییراتی مانند: تغییر نام دروس، کاهش تعداد صفحات نسبت به کتاب درسی سال قبل، تغییر ظاهر جلد کتاب و ... - است و به همین دلیل نقد های زیادی بر آن صورت نگرفته، لازم دیدیم تا تحلیل جدیدی از محتوای این کتاب به عمل آوریم. تحلیلی که در آن بتوانیم دغدغه ی اصلی خودمان یعنی میزان تاکید بر مهارت های فرآیندی و کاوشگری در کتاب علوم تجربی پایه پنجم را بیان کنیم و بتوانیم آن را برطرف نماییم. امیدواریم مقاله حاضر موثر و مفید واقع شده و توانسته باشیم گامی در جهت بهبود کتاب برداریم.
تعاریف تعاریف نظری
مهارت : مهارت در فرهنگ دهخدا به معنی زیرکی و رسایی در کار و استادی و زبردستی آمده است. مهارت، قابلیت یادگیری است یا به زبانی دیگر استعداد انجام دادن یا پیش بینی نتایج با حداقل صرف زمان و انرژی است.
فرآیند : فرآیند در لغت نامه دهخدا به معنی سلسله دگرگونیهای طبیعی برای رسیدن به نتیجهای معیّن تعریف شده است. در واقع به دنبالهای از تغییرات رخدهنده در ویژگیهای یک سیستم یا شیء گفته میشود. این تغییرات میتوانند به طور طبیعی رخ دهند یا طراحیشده باشند.
تعاریف عملیاتی
بعد از تعاریف نظری، تعریف عملیاتی واژه مهارت های فرآیندی را متناسب با هدف مورد نظر خود بصورت زیر بیان می کنیم:
هدف از نگارش مهارت های فرایندی در این تحلیل مد نظر قرار دادن و بررسی تمامی مولفه هایی است که در زمره مهارت های فرآیندی قرار می گیرند و محققین و مولفین در تالیف کتاب علوم تجربی به هر یک از آن ها توجهی خاص و ویژه دارند.
پیشینه
کتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی در سال 1394 دچار تغییراتی شده است، بنابراین نمی توان پیشینه ای در مورد تحلیل این کتاب یافت. بنابراین لازم دیدیم ابتدا تحلیلی از کتاب علوم تجربی پنجم در سال تحصیلی 93 - ؛ - 94 انجام دهیم و پس از آن به سراغ تحلیل هایی برویم که در سال های قبل در حیطه ی مهارت های فرایندی در کتاب علوم پنجم انجام شده است.
کریمی - 1393 - در تحلیلی با عنوان »تحلیل محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه ششم ابتدایی بر اساس رویکرد پژوهش محور« به این نتیجه رسید که در محتوای کتاب توزیع نامتوازن و ناهماهنگی در بین 9 مهارت و 30 زیرمولفه آنها برقرار است. بیشترین توجه به مهارت های مشاهده، پرسشگری و استنباط عطف شده است. کمترین توجه به مهارت تحلیل جریان کاوشگری، طبقه بندی و جمع آوری اطلاعات می باشد.سایر مهارت ها در بین این محدوده و پایین تر از میانگین واقع شده اند. و در بین زیرمولفه ها، گویه هایی همچون بحث آزاد ودرون گروهی، انجام آزمایش، کار با ابزار و سوال واگرا بیشتر مورد توجه محتوا قرار گرفته اند. وگویه های اساسی مثل فرضیه سازی، رد و اصلاح فرضیه، تایید و گسترش فرضیه، توضیح و تبیین فرآیند تفکر،مقایسه راهکارهای خود با دیگران و پرورش روحیه نقادی و نقد پذیری کمتر مورد توجه قرار گرفته اند.
امیر احمدی - 1391 - در تحلیلی با عنوان »تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی بر مبنای الگوی حل مساله دیویی« به این نتیجه رسید که در کتاب نسبت به حل مساله ، مراحل و مهارت های آن کم توجهی شده است. مهارت های ضروری حل مساله نیز که در 10 مولفه مهارت های مشاهده، طبقه بندی، اندازه گیری، کاربرد ابزار، جمع آوری اطلاعات، فرضیه سازی و پیش بینی، تفسیر یافته ها و نتیجه گیری، تشخیص متغیرها، برقراری ارتباط، ارزیابی و طراحی تحقیق طبقه بندی شده مورد کم توجهی است و به طور یکنواخت نیز به کار نگرفته شده اند.
زهرا کاظمی - 1392 - در تحلیلی که با عنوان »مدل غنی سازی درس علوم تجربی دوره ابتدایی برای یادگیری و رشد مهارت های شناختی دانش آموزان« به این نتیجه رسید که این کتب فقط به ارایه اطلاعات علمی می پردازد و از دانش آموزان می خواهد تا در پی حفظ کردن مطالب علمی و بالا بردن سطح معلومات دانش آموزان باشند. لذا این کتاب ها در ردیف کتاب های غیرپژوهشی - کتابی که در آن دانش آموزان هیچ گونه نقش فعالی ندارند - قرار می گیرد، زیرا به سطوح بالاتر یادگیری در حیطه شناخنتی توجهی ندارد. اهدافی که برای دستیابی به سطح آفریدن از حیطه شناختی، پیش بینی شده حدود 6/5 درصد کل اهداف را تشکیل می دهد. بنابراین می توان استنباط کرد که تنظیم کنندگان اهداف دروس علوم تجربی دوره ابتدایی به سطوح بالای حیطه شناختی توجه کافی ننموده اند و شرایط را برای بروز خلاقیت کمتر بروز داده اند.
