بخشی از مقاله
خلاصه
در فرآیند برنامه ریزی درسی، تهیه و تدوین محتوای آموزشی مناسب بخصوص در نظام آموزشی متمرکز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. پژوهش حاضر نیز با هدف تحلیل محتوا کتاب جغرافیا - - 1پایه دهم دوره دوم متوسطه براساس مولفه های مهارت های تفکر و ابزار های استدلال انجام شده است.
این پژوهش در گروه پژوهش های توصیفی و از نوع کاربردی می باشد، تجزیه و تحلیل کمی با استفاده از آمار توصیفی شامل فراوانی و درصد طبق مولفه های مهارت های تفکر و ابزارهای استدلال، خودساخته که توسط پژوهشگر با استفاده از کتبی در این زمینه تدوین شده بود، صورت گرفت و نتایج نشان داد در کتاب جغرافیا پایه دهم، فراوانی مهارت های تفکر بیش از ابزار های استدلال بوده و از این میان مولفه سوال کردن با 20,45 درصد وتمثیل آوردن با 19,44 درصد بالاترین میزان را بخود اختصاص داده اند و در ادامه، مولفه شرط لازم و کافی و استدلال شرطی نیز به ترتیب با 6,18 و8,33 کمترین مقدار از محتوا کتاب را شامل شده اند.
.1 مقدمه
استمرار و بقای هر جامعه مستلزم آن است که مجموعه باورها، ارزش ها، رفتارها، گرایش ها، دانش ها و مهارت های موجود در آن روز به روز تقویت شود و با شکل متکاملتری، به نسل های جدید جهت وارسی منتقل گردد و این مهم برعهده نظام آموزش و پرورش است. برنامه آموزشی جغرافیا در اکثر کشورهای جهان بخشی ازکل محتوای دوران آموزشی را به خود اختصاص داده است، این علم به پیوستگی و ارتباط متقابل انسان و محیط اطرافش و پدیده های طبیعی اشاره دارد و به افراد کمک می کند این بعد نظام مند از زندگی انسان را کشف و درک کنند.
باتوجه به جایگاه علم جغرافیا به عنوان دانشی میان رشته ای در ابعاد محلی و ملی، و نقش مهم آن در زندگی بشر می توان گفت نگرش مثبت فراگیران به این علم در اعتلای آن مفید و موثر است. برهمین اساس معلمان این رشته همواره به این نکته توجه داشته اند که درارتباط با مسائل محیطی وانسانی دانش آموزانی را تربیت کنند که بطور دائم با سوالات چه موقع، چه چیز و چگونه، چالش های فکری داشته باشند.
در واقع از آنجاییکه مفاهیم جغرافیایی اغلب مفاهیم نسبی هستند و از طرفی دیگر جغرافیا به بررسی روابط و تاثیر و تاثرات متقابل انسان و محیط می پردازد، تغییر و تقویت نگرش ها و نوع تفکر دانش آموزان به این علم ضروری بنظر می رسد چرا که بستر علمی این شاخه ی درسی در واقع بستر رشد و پرورش انسان یعنی محیط طبیعی است لذا امروزه در سراسر جهان به آموزش مفاهیم جغرافیایی توجه روزافزونی می شود.
برنامه ی درسی جغرافیا از مقطع ابتدایی به صورت تلفیقی با دروس اجتماعی و تاریخ و در مقاطع بالاتر به طور مستقل به دانش آموزان آموزش داده می شود. کتاب جغرافیا پایه دهم در سال 1395 با چاپ جدید و تغییرات بسیار اساسی چه در مفاهیم علمی و چه در منابع علمی آن در اختیار دانش آموزان و معلمان قرار گرفت و ازطرف دیگر با توجه و تاکید سند چشم انداز آموزش و پرورش، رویکرد تاکیدی آن تقویت مهارت تفکر و چگونه اندیشیدن به دانش آموزان است، این نوشتار به بررسی تحلیل محتوای مفاهیم کتاب جغرافیا پایه دهم با مولفه های مهارت تفکر و ابزارهای استدلال می پردازد. از آنجاییکه جغرافیا به بیان ماهیت، موضوع، هستی شناسی، روش شناسی و هدف غایی علوم مختلف می پردازد بنابراین وجود چنین مولفه هایی در این کتاب بسیار ضروری و بااهمیت محسوب می شود.
بیان مسئله
هدف اساسی ازآموزش جغرافیا، پرورش و تقویت هویت ملی همراه با شناخت توانمندی های یک سرزمین است. هنگامی که افراد نسبت به محیط طبیعی خود شناخت پیدا می کنند، آنگاه می توانند نیازهای خودرا بهتر رفع کنند. مفهوم، بهتر رفع کردن نیازها در حیطه شناخت مفاهیم جغرافیا قرار می گیردو حدوحدود آن توسط مفاهیم جغرافیایی معنا می شود. اینکه چگونه و به چه طریق بتوانیم از محیط طبیعی جهت رفع نیازهای زندگی بهره ببریم جزء مفاهیم جغرافیا است.
شناخت جغرافیای یک سرزمین و شناخت توانمندی های آن تعیین کننده حد و میزان بهره برداری از محیط طبیعی است بنابراین ممکن است در هر زمان، باتوجه به شرایط محیطی اولویت ها در بهره برداری از محیط تغییر کند. اکنون درمی یابیم که این خود انسان است که با نوع تفکر خود تعیین کننده میزان شناخت و توانمندی ها ونیز بهره برداری های متفاوت از محیط جغرافیایی خود است.
توسعه پایدار محیطی و اقتصادی هرکشوری ارتباط بسیار تنگاتنگی با شناخت جغرافیای مردم آن کشور دارد. پس تا اینجا نمی توان نقش جغرافیا و آموزش مفاهیم آن را نادیده گرفت اما متاسفانه با این حال روزبروز توجه به جایگاه جغرافیا در میان مردم و مجامع علمی ضعیف تر می شود. این مسائل سبب شد که دانش آموزان نسبت به شناخت محیط طبیعی اطراف خود کم اهمیت وبا دیدی سطحی نسبت به مسائل و تغییرات محیط جغرافیایی زندگی خود گذر کنند. لذا به نظر می رسد تنها ابزاری که میتوان بوسیله آن چالش های موجود در آموزش این علم و مفاهیم آن را کاهش داد، ابزارهای تفکر درتدریس و آموزش مفاهیم جغرافیا است.
هدف کتاب جغرافیای سال دوم متوسطه - جغرافیا - - - 1 آشنا کردن دانش آموزان با مسائل ومشکلات جغرافیایی محیط پیرامونشان و پیدا کردن راه حل هایی برای آنها، به کار بردن دانش جغرافیا و مهارت های آن در زندگی روزمره، و همچنین برانگیختن حس مسئولیت دانش آموزان برای حفظ محیط زندگی خود است. - ملک حسینی، - 2:1390درواقع تغییر و تحول سریع جوامع، تعدد دیدگاه ها درخصوص نقش آدمیان دردنیای جدید ونیاز به نحوه ی برخورد صحیح بااین تحولات مستلزم آموزش و پرورش صحیح و پرورش قدرت استدلال و قضاوت و توانایی مواجهه بامسائل است تااز این طریق فرد بتواند مسیر صحیح را از ناصحیح بازشناسد.
پیشینه پژوهش
در راستای بررسی اهداف علم جغرافیا، معضلات و مسائل روز مرتبط با این علم و همچنین اهمیت تفکر و راه های پرورش آن، تاکنون کتب و مقالاتی منتشر شده است که از این میان میتوان به کتاب فیلیپ کم - - 1392اشاره کرد، او در کتاب خود به بیان مهارت های تفکر و ابزار های استدلال و درنتیجه راه های تقویت تفکر می پردازد.
ای لوری و ای کمپ - - 1386 نیز در کتاب خود اهمیت جغرافیا و معضلات آن و راه های حل این مشکلات را بیان می دارد، که طبق تحقیقات آنجام شده مهمترین آنها را تغییر در تفکر افراد جامعه می داند که بدین طریق شهروندانی سبز را پرورش دهیم.
بررسی دیگر پیشینه پژوهش نشان می دهد که حافظ نیا - - 1393در پژوهش خود به تبیین فلسفه علم جغرافیا می پردازد و هدف غایی از علم جغرافیا را نیز بهینه سازی فضای جغرافیایی برای زیست شرافتمندانه انسان از طریق برنامه ریزی و آزمایش بیان می دارد.
سهرابی وهمکاران - 1392 - به بررسی مولفه های تفکر فلسفی در کتاب های داستانی-تصویری ایرانی و خارجی پرداختند و بیان کردنددر این میان کتاب های ایرانی از مولفه های تفکر فلسفی بیشتری نسبت به کتاب های داستانی خارجی دارند.
یوسف زاده و همکاران - - 1390در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که تفکر فلسفی و مولفه های آن در دانش آموزان که با روش کاوش گری آموزش دیده اند بیشتر از دانش آموزانی است که با روش سنتی آموزش دیده اند.
کوکبی و همکاران - - 1389در رابطه با مهارت های تفکر انتقادی در داستان های کودک و نوجوان بیان می کنند قوی ترین مولفه در بیشتر داستان ها پای بندی به قابلیت های استدلال اخلاقی است و قضایی و همکاران - - 1389در پژوهش خود بیان می کنند کتاب های تعلیمات اجتماعی دوره ی ابتدایی در کل به معضلات زیست محیطی توجه کمی کرده اند.
و عبدل نژاد - - 1389در مقاله خود نشان می دهد محتوای کتاب جغرافیای - 1 - در حیطه شناختی 12 درصدمضامین مربوط به اهداف تعمیق شناخت روابط متقابل انسان و محیط و ...می باشدو در حیطه مهارتی 8درصد مضامین مربوط به هدف تقویت حس مسئولیت برای حفاظت از محیط زیست است. فیلیپ کم - - 1389در کتاب باهم فکر کردن خود پس از بیان جایگاه فکر کردن در آموزش و اهمیت آن، ابزارهای تفکر که شامل ابزار های مفهومی و استدلالی می باشد را تشریح می کند.
پریرخ و همکاران - - 1388 نیز به تعیین عناصر فلسفی و شناسانیدن آنها در کتاب های داستانی گروه سنی دبستان در سال های 1370تا 1385پرداختند و بررسی های انجام شده نشان داد حدود 20 درصد کتاب های موجود به مولفه های تفکر فلسفی توجه دارند.
جعفری و همکاران - - 1387در مقاله خود به معرفی تحلیل محتوا، مدل ها، تکنیک خا و روش های متداول در تحلیل کتاب های درسی پرداخته اندو تمامی مدل ها، تکنیک ها و روش ها را در دو گروه فرمول های خوانایی و ابزار های فهرستی دسته بندی نموده اند. نریمانی و همکاران - - 1386در بررسی ارتباط سرسختی روانشناختی سبک های تفکر و مهارت های اجتماعی با پیشرفت تحصیلی، بیان می کنند بین متغیر های حاضر با پیشرفت تحصیلی رابطه معناداری وجود داردو متغیر سبک های تفکر قابلیت پیش بینی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را دارد.
لذا با توجه به اهمیت مسئله تفکر که در مقالات و پژوهش ها بیان شده است و تاثیر آن بر نگرش و زندگی فردی و اجتماعی دانش آموزان و در نتیجه جامعه که امروزه بامعضلات و چالش های قضاوتی من جمله در زمینه زیست محیطی مواجه است و نیز همچنین با در نظر گرفتن تغییرات اساسی که در محتوای کتاب رخ داده است به نظر می رسد، تحلیل محتوای این کتاب ضروری باشد.
