بخشی از مقاله
چکیده:
پژوهش حاضر به منظور تحلیل محتواي کتاب فیزیک پایه دهم رشته ریاضی فیزیک با توجه به مهارتهاي فرآیندي صورت گرفته است.نمونه مورد بررسی شامل کل متن کتاب درسی می باشد. نتایج نشان می دهد در55.6درصد محتواي کتاب به مهارتهاي فرآیندي توجه شده است که 48.5درصد آن به مهارتهاي پایه و6.8درصد به مهارتهاي تلفیقی اختصاص یافته است. می توان گفت که تعادل در توجه به مولفه هاي مهارتهاي فرآیندي در محتواي کتاب رعایت نشده است.
.1 مقدمه
همانطورکه می دانیم کتاب درسی در سیستم آموزشی متمرکز کشور ما تعیین کننده خط مشی هاي آموزشی معلمان و آزمون هاي استاندارد پیشرفت تحصیلی است،نوع محتوا و نحوه ارایه آن در کتب درسی اهمیت فراوانی از این لحاظ بر سیر تکاملی و پیشرفت علمی جامعه اعمال می کند و کانون توجه تمامی دست اندر کاران آموزش و پرورش می باشد از این رو تهیه محتواي کتب درسی از جمله درس فیزیک نقش بزرگی در وضعیت آموزشی کشور و رویکردهاي تدریس معلمان دارد لذا لازم است که این منبع آموزشی مورد ارزیابی هاي دقیق قرار بگیرد تا با انجام تحلیل محتواي علمی کتب درسی زمینه رفع اشکالات آنها فراهم شود و یا اگر لازم است تغییر اساسی در رویکرد نگارش آنها صورت گیرد. چنانچه شاهد تغییر کتب درسی علوم دوره ابتدایی و تالیف آنها بر اساس رویکرد فرآیند محوري و کاوشگري به جاي نتیجه محوري و فارغ بودن از زمینه آموزش هستیم که تاثیرات بسزایی بر روند آموزش علوم داشته است.هدف ما در آموزش علوم تجربی فقط ارایه محتوي علمی و حفظ و بخاطر سپاري مفاهیم و فرمولها توسط دانش آموزان نیست لذا سالهاست که رویکرد تدوین کتب درسی علوم پایه در مدارس کشورهاي مختلف از ارایه محض مطالب علمی فاصله گرفته است.
اهداف کلی آموزش علوم به سه حیطه تقسیم شده اند: الف - دانشی ب - مهارتی ج - نگرشی. حیطه دانشی به کسب دانستنی هاي ضروري هر علم درباره مفاهیم،قوانین و نظربه هاي علمی تاکید داردو باعث کسب آمادگی هاي لازم براي ادامه تحصیل می شود.هدفهاي مهارتی خود شامل مهارتهاي ذهنی و مهارتهاي عملی است. مهارتهاي ذهنی شامل توانایی جهت طراحی آزمایش ها و کسب توانایی لازم براي فرضیه سازي،پیش بینی رویدادها بر اساس تجربه هاي پیشین ،تعمیم قوانین و مفاهیم آموخته شده در مساله هاي مشابه و تقویت مهارتهاي تفکر منطقی و انتقادي می باشد و مهارتهاي عملی شامل کسب توانایی لازم در اندازه گیري و مشاهده و محاسبه بعضی از کمیتها و انجام آزمایش ها و جمع آوري داده ها و تجزیه و تحلیل آنها و پرورش و تقویت مهارت برقراري ارتباط و مشارکت در فعالیتهاي گروهی و جمعی و کسب توانایی لازم براي ساخت برخی از ابزارهاي ساده که در آزمایشها به کار می روند می باشد.منظور از حیطه نگرشی و ارزشی تقویت حس کنجکاوي نسبت به توجیه پدیده ها و تقویت دید انتقادي در مورد نظریه ها و پذیرفتن منطق گفتگو و تعاون و تقویت روحیه همکاریو احترام به دیدگاههاي متفاوت و پرورش روحیه قدر شناسی به دانش و دانشندان و جلوه هاي مختلف هستی می باشد.
حیطه مهارتی یا کسب مهارتهاي ضروري در واقع همان کسب مهارتهاي فرآیندي است یعنی یاد دادن شیوه هاي یادگیري و پرورش مهارتهایی که خود فرد بتواند به کمک آنها راه هاي حل مسایل را بیابد و مجهولات را کشف کند . یعنی همان کاري که دانشمندان در مواجهه با مجهولات انجام می دهند ،چنانچه دانش آموزان بتوانند مهارتهاي فرآیندي را در کلاس درس کسب کنند متوجه می شوند که چگونه دانشمندان به کشف علمی می رسند و طی این مسیر علاقمندي و جذابیت زیادي براي یادگیرندگان فراهم می کند و این بدفهمی که علم فیزیک فقط شامل حفظ مفاهیم انتزاعی و حفظ فرمولها و حل مسایل پیچیده است اصلاح می شود.کار با اعداد و فرمولها تنها گوشه اي از روش علمی محسوب می شود در صورتی که در کتابهاي درسی علوم پایه کشور ما بیشتر محتوا را به خود اختصاص می دهد لذا توجه به مهارتهاي فرآیندي که در واقع گامهاي روش تحقیق علمی است بسیار مهم و ضروري به نظر می رسد.
-2بیان مساله
کتاب درسی در ایران که داراي سیستم آموزش و پرورش متمرکز ملی است نقش بزرگی در تعیین خط مشی هاي آموزشی معلمان و نظام ارزشیابی براي تمام کشور دارد و از طرفی نامناسب بودن شرایط آموزشی مثل پر جمعیت بودن کلاسها و کمبود و یا حتی فقدان امکانات آزمایشگاهی باعث تکیه بیشتر بر کتاب درسی می شود بالاخص براي دانش آموزانی که در مناطق محروم تحصیل می کنند که تنها منبع آنها کتاب درسی است.
از طرفی متخصصان معتقدند در صورتی که دانش آموزان به صورت فعال در فرآیند آموزش-یادگیري درگیر شوند و از طریق حل مساله و بهره گیري از اطلاعات پیشین خود ،درباره رویدادهاي محیط خود بیاندیشند تا مشکلی را که با آن مواجه شده اند را حل کنند یادگیري موثر صورت می گیرد و روش حل مساله به صورتهاي مختلف تعریف شده است که یکی از آنها الگوي حل مساله به شیوه کاوشگري علمی است
هدف این الگو این است که دانش آموز خود به پژوهش بپردازد و به گونه اي فعال مهارتهاي لازم براي گردآوري اطلاعات و کشف روابط علت و معلولی را کسب کند. کاوشگري علمی مبتنی بر نظریه ساخت گرایی است
فلسفه ساخت گرایی بر اساس درگیري جسمی و فکري فراگیر با موقعیت یادگیري و اعتقاد به این که دانش در ذهن یادگیرنده و بر اساس پیش دانسته هاي او ساخته می شود است.کاوشگري تاکید بر یادگیري فعال و نوآوري و طرح سوالات کنجکاوانه علمی دارد که فراگیر را تشویق می کند تا با روش گالیله اي به تجربه و مشاهده و انجام آزمایش بپردازد تا بتواند به دانش خود بیفزاید.
مولفه هاي اصلی کاوشگري بسیار به مهارتهاي فرآیندي شبیه هستند ،مهارتهاي فرآیندي بهعنوان فهممتدها - روشها - و رویه هاي تحقیق علمی تعریف شده است
در این مطالعه بر یازده مهارت فرآیندي به طور اختصاصی تمرکز شده است کهشامل مشاهده1،طبقه بندي کردن2،اندازه گیري3،استنباط - حدس زدن - 4،پیش بینی5،برقراري ارتباط علمی6،تدوین فرضیه7،تعریف و کنترل متغیرها8،طراحی و انجام آزمایش9،جمع آوري و تفسیر اطلاعات10،مدل سازي11 است . شش مهارت اول مهارتهاي فرآیندي پایهو پنج مهارت دوم مهارتهاي فرآیندي تلفیقی - در هم تنیده - نامیده می شوند.
محتواي برنامه درسی از نظر نوع تاثیر گذاري که بر یادگیرنده دارد ممکن است دو جهت کاملا متفاوت را در پیش گیرد:
الف - دانش آموز را به حفظ کردن مطالب عادت دهد
ب - یادگیرنده را براي تفکر و تعقل و درگیري با مسایل آماده کند
در ارایه محتواي درسی نیز اصولا دو شیوه وجود دارد. شیوه اول همان شیوه غیر فعال یا سنتی است که بر بیان حقایق، نتایج و طرح پرسش و پاسخ مشخص و آنی تاکید می کند و بنابراین فعالیت یادگیرنده به حفظ مطالب ارایه شده محدود می شود در مقابل شیوه ارایه فعال بر درگیري با محتوا بر اساس تجربیات قبلی دانش آموز تاکید دارد که باعث فهم عمیق تر و تجدید ساختار جدید توسط یادگیرنده می شود.
چون شیوه ارایه محتوا میزان فعالیت دانش اموز را تعیین می کند و بر کسی پوشیده نیست که یادگیري از طریق کاوشگري علمی و حل مساله که از طریق تمرکز بر کسب مهارتهاي فرآیندي امکان پذیر است بسیار جذابتر است و از ثبات و دوام بیشتري برخوردار است و ارایه مطالب به شیوه سنتی موجب باقی ماندن تواناییهاي دانش آموزان در سطح دانشی می شود، لذا این پژوهش براي بررسی این موضوع که محتواي کتاب درسی جدید التالیف فیزیک پایه دهم تا چه حد بر اساس مهارتهاي فرآیندي تالیف شده انجام گرفته است.
-3سوالات پژوهش
-1 محتواي کتاب درسی فیزیک پایه دهم رشته ریاضی فیزیک تا چه حد در بردارنده مهارتهاي فرآیندي است؟
-2محتواي کتاب درسی فیزیک پایه دهم رشته ریاضی فیزیک تا چه حد در بردارنده مهارتهاي فرآیندي پایه است؟
-3محتواي کتاب درسی فیزیک پایه دهم رشته ریاضی فیزیک تا چه حد در بردارنده مهارتهاي فرآیندي تلفیقی است؟
-4 محتواي کتاب درسی فیزیک پایه دهم رشته ریاضی فیزیک تا چه حد در بردارنده استفاده از اعداد و محاسبه بر اساس جایگذاري در فرمولها است؟
-4ادبیات و سابقه پژوهش
زیتون - 2015 - 12 به بررسی و تحلیل محتواي کتابهاي فیزیک،شیمی و زیست شناسی پایه هاي هفتم و هشتم و نهم کشور لبنان بر اساس توجه به مهارتهاي فرآیندي پرداختند و به این نتیجه رسیدند که به طور کلی درصد توجه به مهارتهاي پایه بیشتر از مهارتهاي تلفیقی بوده است و تاکید بیشتر محتواها بر بعضی مهارتهاي پایه بوده است آنها نتیجه گرفتند که کتابهاي بررسی شده نتیجه محور هستند و به علم به صورت فرآیند نمی نگرند در صورتی که توجه به مهارتهاي فرآیندي بستري براي پرورش دانش آموزان خلاق که قادر به حل مساله و تفکر انتقادي است..[7]
یوموشاك - 2016 - 13به بررسی مهارتهاي فرایندي در برنامه درسی علوم پایه هاي سوم تا هشتم کشور ترکیه از طریق تحلیل محتوا پرداخته است وي دستیابی به مهارتهاي فرآیندي را زیربناي رسیدن به تفکر و تصمیم گیري علمی می داند و به این نتیجه رسیده است که مهارتهاي فرآیندي در سطح وسیعی در اهداف عینی و محتواي برنامه درسی علوم مورد توجه قرار گرفته است اما تاکید بیشتر بر مهارتهاي پایه فرآیندي در قیاس با مهارتهاي تلفیقی بوده است.
