بخشی از مقاله
چکیده:
هدف اصلی این پژوهش، تحلیل محتوای کتابهای درسی دوره متوسطه اول به لحاظ توجه به مؤلفههای تفکر انتقادی بود. روش تحلیل محتوا، آنتروپی شانون و واحد تحلیل متون، پرسش ها، تمرینها و تصاویر در کتابهای سه پایه مقطع متوسطه اول بود. در این پژوهش کتابهای فارسی، تعلیمات اجتماعی و علوم تجربی دوره متوسطه اول در سال تحصیلی 9 - 94- 95جلد کتاب - مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج تجزیه و تحلیل دادهها نشان میدهد که میزان توجه به مؤلفههای تفکر انتقادی در کتابهای فارسی، تعلیمات اجتماعی و علوم تجربی، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه ارزشیابی با 0/230 درصد و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مولفه استدلال استقرایی با 0/175درصدبود. در میزان توجه به مؤلفههای تفکر انتقادی در سه پایه مقطع متوسطه اول بیشترین توجه در پایه دوم متوسطه با 105 فراوانی و کمترین توجه در پایه اول با 63 فراوانی بود. بنابراین هر یک از مؤلفههای مذکور به صورت متوازن مورد توجه قرار نگرفته و کتابهای درسی به یک نسبت، مؤلفههای تفکر انتقادی را پوشش نداده اند.
-1مقدمه:
جهانی شدن و تغییرات عمیق آن در جوانب مختلف زندگی اجتماعی و فرهنگی تا آنجا اهمیت پیدا میکند که گسترش روزافزون دامنه اطلاعات حاصل از پیشرفتهای علم و تکنولوژی، سبب گردد تا مسائل مختلف نسبت به گذشته بیشتر بر هم تاثیر بگذارند. آموزش و پرورش از مهمترین نظامهای اجتماعی است که همواره در مسیر تغییرات جهانی قرار میگیرد و بر دامنه اطلاعات جهانی تاثیر گذاشته و از آن تاثیر میگیرد.
نظام آموزشی ایران یک نظام متمرکز و برنامه درسی آن منحصر به کتاب درسی است. در بیشتر مراکز آموزش به ویژه در بیشتر مراکز آموزش به ویژه در مدارس ابتدایی و راهنمایی و متوسطه مطالب و موضوع کتابهای درسی محور آموزش یادگیری رسمی و مدرسه ای را تشکیل میدهند. با توجه به اینکه ارزیابی از کار دانش آموز بر اساس محتوای کتاب درسی میباشد ارائه محتوای دقیق و سودمند یکی از اساسی ترین موضوعهای مطرح شده در آموزش و پرورش است.
با بررسی محتوای کتابهای درسی و تجدید نظر اصولی و علمی آن باعث میشود که به نقاط ضعف و قوت احتمالی کتابهای درسی برای اصلاح و نیز تغییر احتمالی محتوا مشخص گردد. یکی از نیازهای مبرم هر نظام آموزشی بازنگری و روزآمد کردن محتوای کتابهای درسی مستلزم توجه به نقشهای جدید یادگیرنده در فرآیند یادگیری است. یکی از ویژگیهای اساسی انسان آگاهی از رفتار خود و برخورداری از نیروی تفکر است. به عبارت دیگر انسان میتواند از رفتار خود آگاه باشد و در برخورد با مسائل و امور متفاوت از نیروی تفکر خود استفاده کند - شریعتمداری، . - 1379 اگر چه علاقه به توسعه تواناییهای تفکر انتقادی در محافل آموزشی پدیده ای جدید نیست و منشاء چنین علاقه ای به مکتب افلاطون بر میگردد.
از آنجا که تفکر انتقادی این کار را برای فرد ممکن میسازد تا حقیقت را در میان به هم ریختگی حوادث و اطلاعاتی جستجو کند که همه روزه وی را احاطه میکند و به هدفش که رسیدن به کا ملترین درک ممکن است، دست یابد - شعبانی، . - 1382 متأسفانه علی رغم تأکید و توجه به مساله تفکر در اهداف نظامهای آموزشی و ادعاهای مسئولان، متصدیان و مجریان آموزشی، در عمل برای تشویق دانش آموزان در جهت تفکر و به ویژه به کارگیری تفکر انتقادی اراده و انگیزه کافی وجود ندارد.
معلمان نیز با وجود اظهاراتی که حاکی از پذیرفتن این فرض است که تفکر انتقادی راه را برای آموزش بیشتر و بهتر به همراه میکند، همواره با شیوههای قالبی و حذف حقایق و ایجاد محیط خشک انضباطی، زمینه را برای حفظ کردن اطلاعات درسی فراهم میکنند. آنان این نکته را فراموش کرده اند که حفظ کردن مطالب و انباشتن ذهن دانش آموز از اطلاعات مرتبط و نامرتبط با زندگی واقعی سبب به هدر رفتن هزینه ها، امکانات و قابلیتهای افراد میشود. برای آنکه نسلی پویا و تلاشگر داشته باشیم، باید شیوههای قضاوت درباره جامعه و تفکر در مورد زندگی خویش و دیگران را بیاموزند.
مدارس امروز متاسفانه به دلیل پیشرفتهای علوم و فنون و براساس بعضی از رویکردهای روان شناختی، توجه خود را بیشتر به انتقال اطلاعات و حقایق معطوف کرده و از تربیت انسانهای متفکر و خلاق فاصله گرفته اند - شعبانی، . - 1382 اما خوشبختانه در سالهای اخیر روان شناسان پرورشی و دیگر صاحب نظران از تأکید زیاد مدارس بر انتقال دانش و اطلاعات به دانش آموزان انتقاد کرده و معلمان را بیش تر به پرورش مهارتهای اندیشیدن و تفکر در یادگیرندگان سفارش کرده اند.
احیای مجدد وعظمت علمی کشور و گام برداشتن در مسیر تلقی و کمال طلبی، به گونه ای که تضمین کننده جایگاه واقعی و در خور ایران به عنوان یک کشور پیشتاز در شکل دادن به تمدن بشری باشد، پیش تر از هر چیز در گرو سوق دادن برنامههای درسی به سمت روشهای موکد بر تفکر انتقادی است. تعلیم و تربیت موثر و کارآمد، تعلیم و تربیتی است که مهارتهای درست اندیشیدن را در اختیار دانش آموزان قرار میدهد.
بدین گونه میتوان ادعا کرد اتخاذ رویکردهای مبتنی بر تفکر در جریان تعلیم و تربیت ضامن افزایش اثربخشی آن و به معنای نشان دادن واکنش صحیح نسبت به شرایط جهانی شدن و انقلابهای علمی خواهد بود. امروزه دانش آموز به کسی اطلاق میشود که قادر باشد با توجه به سرفصل مطالبی که در برنامههای درسی آمده است، مطالب بیشتری برای تکمیل و پاسخ گویی به سوالات خود در منابع چاپی، غیرچاپی و الکترونیکی جستجو کند.
بنابراین ماموریت آموزش و پرورش تربیت دانش آموز پژوهنده، توجه به هدفهای اساسی تعلیم و تربیت، پرورش عادات متناسب در هر موقعیت، رشد قوه ی بیان و آشنایی با پژوهشهای علمی و هم چنین تقویت فکر منطقی در افراد میباشد - شریعتمداری، . - 1380 تفکر انتقادی به منزله مهارت اساسی برای مشارکت عاقلانه در یک جامعه دموکراتیک شناخته شده ودر دنیای مدرن تجارت به منزله مهارت ضروری مورد حمایت است.
تفکر انتقادی میشود که، فرد از مدارک و شواهد موجود بالاترین درک را داشته باشد و درک کردن فرد را قادر میسازد تا نظرات و معانی را که در ورای هر چیز مهم وجود دارد آشکار سازد. حتی در موقعیتهای روزمره، تفکر انتقادی، تفاوت واقعی میان موفقیت و شکست در هر کار را به مرز مینمایاند و به موفقیت یاری میرساند - همان، . - 1386 تفکر انتقادی از طریق ایجاد روابط معقول میان انسانها و تصمیم گیری بر اساس تحلیل عناصر یک موقعیت و تفکیک عناصر مطلوب از نامطلوب، زندگی توام با ارامش و مهربانی را به ارمغان میآورد، بنابراین اگر مدارس ما در آموزش این امر مهم ناموفق باشند، جامعه ما و درنهایت جامعه جهانی شکست خواهد خور.
به طور کلی در زمینه ضرورت و اهمیت تفکر انتقادی به موارد زیر میتوان اشاره کرد:
-1تفکر انتقادی یکی از ابعاد اساسی وجود انسان است و پرورش آن سبب رشد آدمی میشود.
-2تفکر انتقادی منطبق با ویژگیهای عقلانی انسان مانند کنجکاوی و ترقی طلبی است.
-3کاربردی کردن یادگیری یا یادگیری بر اساس فعالیت خود یادگیرنده انجام میشود.
-4متناسب با ویژگیهای عصر فراصنعتی و تغییر و تحول فزاینده آن است.
-5برگرفته از اهداف اساسی تعلیم وتربیت است - هاشمیان نژاد، . - 1380
پژوهش حاضر به دنبال پاسخ دادن به این سوال است که محتوای کتابهای درسی دوره متوسطه اول تا چه اندازه به مولفههای تفکر انتقادی توجه دارد؟
