مقاله تحلیل محتوای کتاب های درسی فارسی چهارم ، پنجم و ششم دوره ابتدایی بر اساس شاخص های سبک زندگی اسلامی

بخشی از مقاله

چکیده:

هدف پژوهش حاضر، تحلیل میزان توجه به برخی شاخصهای سبک زندگی اسلامی در کتابهای درسی فارسی خوانداری چهارم، پنجم و ششم دوره ابتدایی میباشد که در سال 1396 چاپ شده است. شاخصهای مورد نظر، شامل »عدم ظلم به دیگران«، »توجه به نیاز نیازمندان«، »نهایت ادب و رعایت آداب اجتماعی«، »نهایت تواضع و فروتنی« و »توجه به بندگی و عبودیت میباشد.

بدین منظور روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتواست. نتایج حاصل از تحلیل محتوا نشان داد که میزان توجه کتابهای فارسی به شاخصهای سبک زندگی اسلامی متفاوت بوده است. در خصوص مقایسهی شاخصهای مورد نظر در کتابهای فارسی، بیشترین توجه به ترتیب به شاخص توجه به بندگی و عبودیت، نهایت ادب و رعایت آداب اجتماعی، توجه به نیاز نیازمندان، نهایت تواضع و فروتنی و عدم ظلم به دیگران بوده است. به طوری که در این میان سهم کتاب فارسی ششم از همه کمتر بوده است.

مقدمه:

نخستین گام برای ایجاد امکان تحقق هدف آموزشی، انتخاب محتوای آموزشی مناسب و مطلوب است. چون هدفها به وسیله محتوا تامین میشوند توجه به انتخاب محتوا همیشه به عنوان یک عنصر مهم برنامه درسی در نظر بوده است. میتوان گفت که محتوای برنامه درسی شامل دانشها - حقایق، تبیینها، اصول، تعاریف - ، مهارتها و فرایندها - خواندن، نوشتن، حساب کردن، تفکر منطقی، تصمیم گیری، ایجاد ارتباط - و ارزشها - اعتقاد به خوب و بد، درست و نادرست، زشت و زیبا - است

هر محتوا برای ارائه به دیگران نیازمند ابزار و وسایلی است. یک کتاب، یک روزنامه، سخنان یک فرد، یک فیلم، یک تصویر، یک نقاشی و ... وسایل و ابزاری هستند که اطلاعات و دادهها در آن نگهداری شده و منتقل میشوند. این ابزارها و وسایل، رسانه نامیده میشوند لذا محتوای برنامه درسی در رسانههای آموزشی، در نظامهای آموزشی کشورهای مختلف جهان، کتاب درسی است 

کتاب درسی در نظام آموزشی متمرکز ایران اهمیت ویژهای دارد. به طوری که اغلب فعالیتهای آموزشی و پرورشی در چارچوب کتاب درسی و محتوای آن انجام میشود

از آنجایی که کتابهای درسی اهمیت فراوانی در نظام آموزشی ایران دارند، کارایی و مناسب بودن آنها برابر با مطلوب بودن نظام آموزشی است. از این جهت توجه به کتاب درسی و رعایت اصول علمی در تدوین آنها و توجه به نیازهای آموزشی در تألیف کتابهای درسی و هماهنگ ساختن آنها با تواناییهای ذهنی دانشآموزان و مطلوب ساختن کتابهای درسی از چنان حساسیتی برخوردار است که وقت بسیاری از کارشناسان، برنامه ریزان، مؤلفان کتاب درسی و معلمان را به خود مشغول داشته به گونهای که هرساله هزینههای زیادی صرف تغییر و اصلاح کتابهای درسی میشود

یکی از مهمترین و اساسیترین اهداف و اولویتهای نظام آموزشی در کشورهای مختلف جهان، به ویژه آن دسته از کشورهایی که با رویکرد و نگاهی دینی، دغدغه اتصاف و آراستگی دانشآموزان را به صفات و فضایل اخلاقی، معنوی و ارزشی دارند، تلاش در جهت فراهم کردن زمینههای لازم به منظور تربیت دینی شایسته و کارآمد یادگیرندگان خود است؛ در واقع، این تصور و برداشت اساسی وجود دارد که از طریق اجرای برنامههای آموزشی و درسی مرتبط با تربیت دینی، اهداف و سیاستهای نظام آموزشی در حوزههای اخلاقی، ارزشی، معنوی و مذهبی امکان پذیر و عملی گردد 

بر این اساس میتوان گفت »در نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران به سبب ویژگی اسلامی آن، دستیابی به اهداف تربیت دینی از جایگاهی ویژه برخوردار است

در واقع، باید بر این نکته صحه گذاشت که »در دوران فعلی و در کشور ما، نظام تعلیم و تربیت نقش مهمی را در ترویج ایدئولوژی بر عهده گرفته است و در امر ترویج دین - چه به صورت برنامه آشکار یا صریح و چه به صورت برنامه ضمنی - نقش مهم و کارآمدی را بازی میکند

زندگی نورانی امام رضا - علیه السلام - مملوء از شاخصهای زیبای درست زیستن است، که نه تنها عالمان شیعی بلکه بزرگان اهل سنت نیز به آن اعتراف کردهاند. سیره وسخنان امام رضا - علیه السلام - همچون گنجینهای پربها، میتواند زندگیهای افراد را رونق بخشد و زندگی سعادتمندی را برای انسانها به ارمغان آورد. هرچند در این نوشته و صدها نوشتهی دیگر نمیتوان به تمام جوانب و شاخصهای درست زیستن در کلام امام رضا - علیه السلام - اشاره کرد ولی به هرحال، آب دریا را گر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید؛ ازاین رو در این مجال با تکیه بر یکی از جملات زیبا و اخلاقی در مورد امام رضا - علیه السلام - سعی میشود به گوشهای از شاخصهای سبک زندگی رضوی اشاره کنیم.

»ابراهیم بن عباس« دربارهی روش اخلاقی آن حضرت میگوید: هرگز ندیدم آن حضرت با سخنان خود در حق کسی جفا کند - و مورد اهانت و آزار قرار دهد - و یا کلام کسی را قبل از آنکه پایان یابد، قطع کند. نیاز نیازمندان را برآورده میساخت و هرگز حاجتمندی را که توان انجام حاجت او را داشت، رد نمیکرد. و هرگز در حضور دیگران به چزی تکیه نمیداد. و هرگز ندیدم غلامان و خدمه خود را دشنام دهد. هرگز ندیدم که آب دهان بیندازد و ندیدم که در جمع با صدای بلند بخندد؛ بلکه خندهاش تبسم بود.

وقتی سفره پهن میکرد، بردگان و خدمه و حتی دربانها و نگهبانان نیز با او بر سفره مینشستند. شبها کم میخوابید و بسیار بیدار بود. بیشتر شبها از ابتدای شب تا صبح شب زنده دار بود.خیلی روزه میگرفت روزه سه روز در ماه از او فوت نمیشد. میفرود این سه روز روزه تمام عمر است .خیلی کمک میکرد و صدقه میداد در پنهانی بیشتر در شبهای تاریک چنین کاری را میکرد. هر کس بگوید چون او در مقام و شخصیت دیده است باور نکنید!.«

شاخص اول: عدم ظلم به دیگران

در این روایت نورانی به خوبی میتوان شاخصهای زیبای زندگی رضوی را مشاهده کرد، در ابتدای روایت اولین ویژگی عدم ظلم و جفا در حق دیگران معرفی شده است، یک مسلمان واقعی باید زندگی خود را به گونهای سامان دهد که هیچگاه به دیگری ظلم نکند. امام رضا - علیه السلام - این چنین بود که حتی با زبان به دیگران ظلم و جفا نکرد:» هرگز ندیدم آن حضرت، با سخن خود در حق کسی جفا کند - و مورد اهانت و آزار قرار دهد - .

« در ادامه فراز اول روایی میگوید هیچگاه حضرت کلام دیگری را قطع نکرد چرا که این رفتار ناپسند به گونهای موجب ظلم و بی احترامی به طرف مقابل است:  ویا کلام کسی را قبل از آنکه پایان یابد، قطع کند.«

شاخص دوم: توجه به نیاز نیازمندان

دومین و زیباترین شاخص زندگی رضوی توجه به نیازمندان استوَمَا.» ردﱠ أَحَدأ عَنتِ حایَقدِرُج عَلَیها؛ نیاز نیازمندان را برآورده میساخت و هرگز حاجتمندی را که توان انجام حاجت او را داشت، رد نمیکرد.« ارزش و اهمیت انفاق به اندازهای است که خداوند متعال در قرآن مجید در بیش از هشتاد آیه موضوع انفاق و لزوم دستگیری از نیازمندان و اهمیت و ارزش این شاخص قرآنی و اسلامی را مورد توجه قرار داده؛ تا آنجا که در اولین آیات قرآن، خداوند انفاق را از صفات بارز متقین بیان میکند: و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی دادهایم، انفاق میکنند.«

در روایات اسلامی، بر این مسئله تأکید بسیار شده و در حدیثی از پیامبر اکرم - صلی االله علیه و آله و سلم - وارد شده که: »الصدقه تکسر ظهر الشیطان؛ صدقه کمر شیطان را میشکند.« خداوند میفرماید چیزی را که شما انفاق میکنید، من عوض آن را مِنمیدهم:شوَیءِما»اَنفَقتُمفَهُوَ یُخلِفُهُ وَ هُوَ خَیرُ الرّازِقین؛ و هر چیزی را که در راه او انفاق کنید، عوض آن را میدهد و او بهترین روزی دهندگان است.«

شاخص سوم: نهایت ادب، رعایت آداب اجتماعی