بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف شناخت و تحلیل مؤلفههای تفکر انتقادی در متابهای دورهی دوم دبستان انجام گرفته است. روش مورد استفاده در تحلیل محتوای پژوهش حاضر، روش فراوانی و واحد تحلیل مضمون صفحات - متن - میباشد. جامعهی آماری کلیهی کتابهای درسی دورهی دوم دبستان بوده است که به روش تصادفی سیستماتیک 419 صفحه از آن نمونه گیری شده است. نتایج نشان میدهد که بیش-ترین توجه به مؤلفهی تعریف و شفاف سازی مسأله و کمترین توجه به مؤلفههای قضاوت صحیح، پذیرفتن احتمالات نوین، استدلال کردن و شکگرایی معقول در میان مؤلفههای تفکر انتقادی بوده است همچنین به مؤلفههای تفکر انتقادی به یک میزان توجه نشده است.
مقدمه و بیان مساله
انسان در دنیای امروزی با انفجار اطلاعات رو به رو است. او همه روزه با سیل عظیمی از مسائل مواجه میشود که برای حلّ آن باید این توان و قدرت را داشته باشد که با تکیه بر تفکر به پردازش، بررسی و ارزیابی مسائل اقدام نموده و سپس از میان نظرات و آراء مختلف، بهترین نظر و رأی را انتخاب کند. این توانایی زائیدهی مهارت تفکر انتقادی در اوست.
تافلر زنی بر این حقیقت صحّه میگذارد و با بیان اینکه، اکنون عصر دانایی است؛ کسی را قدرتمند میداند که اطلاعات بیشتری را داشته باشد. در واقع میتوان گفت کسی قدرتمند است که توانایی بهتری در پردازش و استفادهی درست از اطلاعات را داشته باشد
برونر - 1984 - که یکی از صاحب نظران آموزشی است، تفکر انتقادی را یک فرایند شناختی میداند که فرد ابتدا دلایل را بررسی و پس از تجزیه و تحلیل آن به نتیجهگیری و قضاوت میپردازد. نظریه پردازان و صاحب نظران دیگری نیز در این باره به بیان عقاید خود پرداخته-اند.
در همین راستا انجمن فلسفهی آمریکا یک تعریف جامع از تفکر انتقادی ارائه نموده است. این انجمن تفکر انتقادی را" قضاوت هدفمند و خود نظم دهندهای میداند که به تفسیر، تحلیل، ارزیابی، استنباط، تبیین ملاحظات موقعیتی، روش شناختی، ملاکی و مفهومی مبتنی است .
تعریفی که انیس از تفکر انتقادی دارد شامل مجموعهای از تمایلات و تواناییهاست. تمایلات شامل: -1 دنبال کردن فرض یا سؤال به شکلی روشن -2 جستجو کردن دلایل -3 سعی کردن در جهت آگاه و مطلع شدن -4 استفاده کردن از منابع معتبر -5 در نظر گرفتن کل موقعیت -6 نداشتن تعصب و داشتن سعه صدر و تواناییها شامل: -1 تمرکز روی سؤال -2 تجزیه و تجلیل مباحث -3 انجام پرسش و پاسخ به صورت واضح -4 قضاوت اعتبار یک منبع، ملاکها و معیارها -5 مشاهده و قضاوت گزارشهای مشاهدهای و ملاکها -6 استنتاج و استنبار -7 استنتاج و قضاوت استقرا -8 ایجاد قضاوت، قضاوتهای ارزش -9 تعریف اصطلاحات و قضاوت دربارهی تعریف -10 شناسایی مفروضات است
در این پژوهش با در نظر گرفتن دیدگاه انیس و سایر نظریه پردازان، 10 مؤلفهی زیر برای تفکر انتقادی در نظر گرفته شده است:
-1 کنجکاوی اندیشمندانه: بدین معناست که فرد در مواجه با عقاید و نظزرات دیگران به طرح سؤالهای جالب میپردازد و سعی در دانستن چیزهای جدید دارد و با طرح سؤالات روشنکننده و چالش برانگیز، به جستجو و تحقیق میپردازد و به طور کلی سؤالاتی از قبیل چه کسی، چه، کجا، چه وقت و چگونه را مطرح میکند.
-2 گستردگی فکر: منظور آن است که فرد به هر دو طرف قضیه توجه کند، همهی جنبهها را در نظر بگیرد و از یک دیدگاه خاص طرفداری متعصبانه نمیکند.
-3 تعریف و شفاف سازی مسأله: این مهارت شامل تشخیص دیدگاههای اصلی و تشخیص اطلاعات مربوط به یک مسأله میباشد. تفکر انتقادی در فضای مبهم محقق نمیشود و ضروری است که ابعاد مختلف یک مسأله به صورت روشن و شفاف بیان شود.
-4 بررسی دقیق افکار و عقاید: منظور از این مؤلفه، آن است که فرد در مواجه با عقاید، دانش و نظرات، با رفتن از سطح به عمق و توجه به ابعاد گوناگون یک مسأله، آن را به طور دقیق بررسی میکند.
-5 شک گرایی معقول: در شک گرایی معقول، فرد حتی از پذیرفتن چیزهای واضح خودداری میکند و تا زمانیکه شاهد و مدرک کافی فراهم نشود، از پزیرفتن یک نتیجه خودداری میکند و آن را مورد پرسش و تحقیق قرار میدهد.
-6 پذیرفتن احتمالات نویناین: مؤلفه بدین معناست که فرد برای یک مسأله احتمالات دیگری نیز متصوّر باشد و بر روی یک احتمال به طور متعصبانه تأکید نمیکند.
-7 استدلال کردن: منظور از استدلال کردن، آن است که ارائهی مباحث همراه با دلیل باشد و دلیل آوردن از توجیه غیر مدلّل متمایز شود.
-8 تجزیه و تحلیل: تجزیه و تحلیل یعنی تجزیهی مطالب به اجزاء تشکیل دهندهی آن و تحلیل روابط بین اجزا، به طوری که ساختار سازمانی آن قابل فهم باشد. طبقه بندی کردن، پیدا کردن شباهتها و تفاوتهای اساسی و فهمیدن اصول کلی هر عقیده از ویژگیهای تجزیه و تحلیل است.
-9 ارزیابی مدارک، شواهد، اظهارات: منظور از ارزیابی مدارک، شواهد و اظهارات آن است که مدارک، شواهد، نظرات، اطلاعات و منابعی را که آن اطلاعات را فراهم میکند، ارزیابی شود و درستی یا نادرستی و یا اعتبار و ارزش آنها مورد بررسی قرار گیرد.
-10 قضاوت صحیح: به قضاوتی گفته میشود که در آن به دور از تعجیل و طرفداری و از همه مهمتر مبتنی بر ملاک باشد
در عصر حاضر میتوان با آموزش تفکر انتقادی، در جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات گام برداشت. پژوهشی با عنوان" آموزش تفکر انتقادی" در سال 1393 نشان میدهد که دانشآموزان امروزی همانند اسفنجی نیستند که فقط جذب کنندهی اطلاعات باشند و روشهای سنتی گذشته دیگر پاسخگوی نیاز آنها نیست.کارشناسان تعلیم و تربیت نیز با یکدیگر اتفاق نظر دارند که تفکر انتقادی باید جزء لاینفک آموزش باشد
باتوجه به اهمیت موضوع، پژوهشهای دیگری هم در زمینهی تحلیل محتوای کتب انجام گرفته است؛یافتههای تحقیق غیاثی و همکاران در سال 1390 نشان میدهد: در محتوای کتاب درسی تاریخ معاصر ایران 34,63 درصد جملهها با تفکر انتقادی ارتباط داشته است و درصد توزیع مؤلفههای تفکر انتقادی در محتوای کتاب درسی تناسب نداشته است. درسال 1393 عبدی الوار در تحلیل محتوای کتاب تفکر و پژوهش سال ششم بر اساس مؤلفههای تفکر انتقادی به این نتیجه دست یافت که تنها 19,63 درصد به مؤلفههای تفکر انتقادی پرداخته شده است که نسبت به اهمیت این مهارت در حد پایینی است.
در هرنظام آموزشی و بخصوص نظام آموزشی ایران که کتب درسی از مهمترین منابع آموزشی میباشند، میتوان با پرداختن به مقولهی تفکر انتقادی در محتوای کتب درسی، این مهارت را به دانشآموزان یاد داد؛ تا آنها بتوانند بر اساس این مهارت آنچه را که بهتر و صحیحتر به نظر میرسد را درجهت شکوفایی خود، خانواده و جامعه برگزینند.
باتوجه به اهمیت موضوع تفکر انتقادی و همچنین اهمیت آموزش در سنین کودکی این سوال مطرح میشود که کتب دورهی دوم دبستان، سالهای چهارم، پنجم و ششم تا چه میزان به مؤلفههای تفکر انتقادی پرداخته است؟
اهداف تحقیق
بررسی و تحلیل محتوای کتب دورهی دوم دبستان - سالهای چهارم، پنجم و ششم - بر اساس مؤلفههای تفکر انتقادی
سؤال پژوهش
-1 میزان توجه به مؤلفههای تفکر انتقادی به تفکیک هر درس در کتابهای درسی دورهی دوم دبستان تا چه حد میباشد؟
روش پژوهش
در این تحقیق از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. واحد تحلیل مضمون عبارات کتاب میباشد.
روش شمارش در این پژوهش، روش فراوانی است. در این روش فرض بر آن است که تکرار یک عنصر نشان دهندهی اهمیت آن میباشد و همهی عناصر از اهمیت یکسانی برخودارند.
جامعه و نمونه
جامعهی آماری این پژوهش کلیهی کتابهای دورهی دوم دبستان میباشد و نمونه شامل 419صفحه از کتب میباشد که با روش تصادفی با فواصل منظم - سیستاتیک - 10 انتخاب شده است.
روایی و پایایی ابزار
روایی ابزار در پژوهشی که توسط عبدی الوار در سال 1393 انجام شده است توسط پنج تن از اساتید محترم علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه هرمزگان مورد تأیید قرار گرفته است.
پایایی ابزار نیز از روش آزمون مجدد بررسی شد. ضریب پایایی در این پژوهش %68 گزارش میشود.
یافتهها
تحلیل محتوای کتب درسی دوره دوم دبستان به تفکیک کتابهای درسی به همراه نمودار فراوانی ارائه میگردد.
