بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این پژوهش تحلیل محتوای کتاب ریاضی پایه ششم ابتدایی، با تاکید بر روش حل مسئله، به روش توصیفی از نوع تحلیل محتوا انجام گرفت. مولفه های رویکرد حل مسئله - طرح مسئله، گردآوری اطلاعات، فرضیه سازی، آزمون فرضیه ها و استنتاج - بوده است. بدین ترتیب در این پژوهش، کتاب ریاضی پایه ششم ابتدایی به عنوان مهم ترین منبع آموزشی مورد تحلیل قرار گرفت تا مشخص شود که به چه میزان به رویکرد حل مسئله توجه شده است.
جهت گردآوری اطلاعات در پژوهش از چک لیست که برگرفته از مولفه های حل مسئله بوده استفاده شد. تحلیل کیفی و واحد تحلیل نیز صفحات کتاب - متن، پرسش ها، تمرین ها و تصاویر - که در مجموع 144 صفحه از کتاب ریاضی را شامل شد.
کل کتاب درسی ریاضی تالیف سال 1395-1396 به عنوان نمونه آماری انتخاب گردید. نتایج حاصل از تحلیل محتوای بعمل آمده نشان داد که محتوای کتاب ریاضی، توزیع مناسبی از حیث مولفه های حل مسئله نداشته است، همچنین در بین مولفه های حل مسئله، گردآوری اطلاعات با 104 فراوانی و %28 ، از نظم محتوایی مناسب تری نسبت به سایر شاخص های حل مسئله برخوردار بوده است.
-1 مقدمه
کتاب درسی یکی از مهم ترین مراجع و منابع یادگیری دانش آموزان در هر نظام آموزشی است و در ایران نیز یکی از مهم ترین نقش ها را در برنامه های درسی ایفا می نماید. به عبارت دیگر، در ایران، بیشتر فعالیت های آموزشی در چارچوب کتاب درسی صورت می گیرد و بیشترین فعالیت ها و تجربه های آموزشی دانش آموز حول محور آن سازماندهی می شود
بنابراین کتاب درسی از عوامل تعیین کننده اثربخشی در فرایند یادهی یادگیری در مدرسه است و اثر مثبتی بر کارکرد نظام آموزشی دارد. بدین دلیل کیفیت کتاب های درسی می تواند اثر بسیار ژرفی بنا به تناسبی که با اهداف و محتوای برنامه های درسی بدست می آورند در یادگیری و کسب دانش داشته باشند
با توجه به نقش و اهمیت کتاب، نیاز توجه متون درسی به تفکر و پرورش مهارت حل مساله دانش آموزان پر رنگ تر جلوه می نماید و کتاب درسی باید با رویکرد حل مساله تدوین گردد. در واقع کتاب درسی از طریق هدایت معلم به سمت تدریس به شیوه ی حل مساله و فراهم آوردن فرصت هایی برای تمرین مهارت های حل مساله، می تواند بستر توانایی حل مساله ی دانش آموز را فراهم سازد
حل مسأله تفکر و رفتاری است جهت رسیدن به هدفی که به آسانی در دسترس نیست. این تعریف شامل چهار ایده اساسی است. نخست اینکه حل مسأله یک امر شناختی است یعنی در درون ذهن یا دستگاه شناختی حل کننده روی میدهد پس وجود آن را میتوان تنها به طور غیر مستقیم از رفتار حل کننده استنباط کرد. دوم آنکه حل مسأله یک فرایند است یعنی متضمن دستکاری معلومات در دستگاه شناختی یا ذهن حل کنندهاست - یعنی اجرای عملیات شناختی روی بازنماییهای نمادی درونی - . سوم اینکه حل مسأله جهت دار است
یعنی غرض از آن حل کردن یک مسأله است. ایده چهارم و آخر اینکه حل مسأله امری شخصی است یعنی دشواری تبدیل یک حالت مفروض از یک مسأله به یک حالت مطلوب بستگی به دانش کنونی حل کننده مسأله دارد. یک مسأله وقتی موجودیت مییابد که وضعیتی مفروض در ابتدا وجود دارد و حل کننده میخواهد آن وضعیت به صورت مطلوب تغییر یابد
بر این اساس تعلیم و تربیت پویا و سازنده ای مد نظر است که مبتنی بر تحقیق، تفکّر فعال، انتقادی و مستدل باشد و به انسان روحیه ای خلّاق و آزاد جهت تفحّص در محیط بخشد تا دنیای خود را آگاهانه و فعّالانه مورد شناسایی و باز سازی قرار دهد و تجربیات خویش را غنی سازد. از آغاز تاریخ بشریت این انگیزه ی فعّال او را یاری کرده است تا دنیا را به خدمت در آورد و آن محصول بدیهی را که ما »فرهنگ« نام گذاشته ایم به وجود آورد و برای این که انسان پیوندش را با بالاترین ارزش هایی که از آن ها پیروی می کند را از دست ندهد، باید این ارزش ها در قلمرو ادراکات و تجربیات حسی او راه داشته باشد و امکان عملی کردن آن فراهم شود
سمیعی زفرقندی و همکار - - 1395، در جهت گیری کلی سازماندهی محتوای علوم در برنامه درسی ملی ذکر شده است که این حوزه به پرورش مهارت های فرآیندی علمی می پردازد وبه انتقال فرآورده های دانش اکتفا نمی کند. نتایج بررسی آن ها نشان می دهد که در مجموع محتوای کتاب 35 درصد فعال - حداقل به یک مرحله توجه شده است - و 65 درصد غیر فعال است. همچنین محتوای کتاب در مقوله های تصاویر ومتن با مراحل حل مسئله انطباق لازم را ندارد، اما از نظر فعالیت ها - تکالیف وتمرین ها - انطباق لازم را داراست و در محتوای فعال، مراحل اول تا چهارم با ضریب اهمیت به ترتیب 257/378،0/0، 0/253 و 0/125بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.
بهرامی و همکاران - - 1394، پژوهشی با هدف تحلیل محتوای کتاب ریاضی پایه پنجم از نظر راهبرد های حل مسئله انجام دادند. برای این پژوهش چک لیستی با 20 سنجه تهیه شده است که راهبردهای رسم شکل الگویابی و الگوسازی بیش از انتظار بوده و راهبرد های حدس و آزمایش و حل مسئله ساده تر و زیر مسئله درحد انتظار بوده اما دو راهبرد حذف حالت های نامطلوب و نمادین سازی کمتر از انتظار است در طراحی و چیدمان مطالب و انتخاب عکس بهتر است بازنگری صورت گیرد برخی برای فصول کارآیی ندارد و باید موجب انگیزش و یادگیری بهتر و ماندگارتر فراگیران شود.
ظفری نژاد - - 1394، در پژوهشی به ضروری ترین نیاز های تعلیم و تربیت یعنی حل مسأله پرداخته است. نتایج حاکی از آن است که بین کتاب ریاضی پایه ی پنجم و روش حل مسأله ارتباط معنا داری وجود دارد.
امیر احمدی و همکاران - - 1391، در یک بررسی تحت عنوان، تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی بر مبنای الگوی حل مساله دیویی انجام دادند . یافته های پژوهش حاکی از آن است که در کتاب نسبت به حل مساله، مراحل و مهارت های آن کم توجهی شده است، در سازمان دهی محتوا، تنها 3 درس از 11 درس کتاب چارچوب ارائه محتوا، و فعالیت های آن با مراحل حل مساله انطباق دارد. لذا زمینه ساز تدریس به شیوه حل مساله نیست. مهارت های ضروری حل مساله نیز که در 10 مولفه مهارت های مشاهده، طبقه بندی، اندازه گیری، کاربرد ابزار، جمع آوری اطلاعات، فرضیه سازی و پیش بینی، تفسیر یافته ها و نتیجه گیری، تشخیص متغیر ها، برقراری ارتباط، ارزیابی و طراحی تحقیق طبقه بندی شده، موردکم توجهی است و به طور یکنواخت نیز به کار گرفته نشده اند و تفاوت آن ها طیفی از 0تا 37 فراوانی را شامل می شود.
همچنین در پژوهشی که رضائی - - 1385، تحت عنوان تحلیل محتوای حل مسئله در کتاب های درسی ریاضی به این نتایج رسید که: الف - در دوره ی ابتدایی توجه به حل مسئله چندان به چشم نمی خورد و عمده تمرین ها و مسئله ها صرفاً به کسب مهارت بیشتر اختصاص دارد. ب - در مسیر آموزش عمومی، می توان ادعا کرد که سهم حل مسئله در دوره های مختلف آن ناچیز یا حتی صفر است. ج - به نظر می رسد، توجه به کسب مهارت، بیشتر مورد توجه برنامه ریزان و مؤلفان کتاب های درسی است تا رویکردهای حل مسئله.
مویی - 2017 - 1، مفهوم حل مسئله ریاضی، فرایند مهم ریاضی در برنامه های درسی ریاضیات در سیستم های آموزشی سراسر جهان به شمار می آید. نتایج یافته نشان می دهد که در محتوای کتب درسی ریاضی توجه منسجم و هماهنگی در همه ی مفاهیم، به رویکرد حل مسئله نشده است. لذا انتظار می رود مولفین و طراحان کتب درسی تجدید نظری در محتواهای آموزشی بعمل آورند.
ایسی - 2016 - 1، پژوهشی بمنظور بررسی سودمندی برنامه درسی علوم تجربی در توانایی حل مسئله دانش آموزان انجام داد. روش های تحقیق، بر اساس جمع آوری داده ها و تجزیه و تحلیل مورد استفاده در یک زمان معین بکار گرفته شد. این مطالعه انتقادی، سودمندی از هر دو روش کمی و کیفی در تحقیق توانایی حل مسئله در برنامه درسی آموزش علوم مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که برنامه درسی علوم نقش موثری در بهبود توانایی حل مسئله در دانش آموزان دارد لذا برنامه ریزان کتب درسی باید به این کتاب توجه بیشتری داشته باشند و در محتواهای خود به تناسب موضوعات از شیوه حل مسئله و اجزای آن بهرمند شوند.
باران - 2011 - 2، به بررسی رابطّه بین خلاقیت و توانایی ریاضی کودکان 6 ساله پرداخته و این نتیجه رسیده که شیوه های تدریس رسمی در آموزش پیش دبستانی ها بیشتر مشاهده می شود و کودکان کمتر درگیر فعالیت های خلاق میشوند به طوریکه بیشتر مسائل موجود در کتاب ریاضی ساده و برای حل آن ها کمتر به تفکر و استدلال نیاز هست.
استایلیانیدس - 2005 - 3، در پژوهشی ذکر میکند که تنها 40 درصد از فعالیتهای استدلال و اثبات، به مهارتهای فکری مربوط هستند که آن هم به طور نامتوازن در برنامه درسی ریاضیات قرار داده شده است.
به عقیده جوناسن - 2003 - 4، یکی از اهداف اساسی و اصلی ریاضیات، آموزش چگونگی حل مسئله به کودکان است. حل مسئله هسته اصلی برنامه درسی ریاضی محسوب می شود.
کرسول - 2002 - 5، اخیرا حل مساله را بعنوان یک تمرکز سازمان دهنده برای آموزش سطح خرد در »اصول اولیه آموزش«تعریف کرده است. او بیان می کند که "یادگیری زمانی که فرد در حل کردن یک مسئله دنیای واقعی؛ حل کردن یک سلسله از مسائل و هدایت شدن به مقایسه آشکار مسائل در گیر باشد تسهیل می یابد".
روش حل مساله فرایند تفکر منطقی و منظمی است که به فرد کمک می کند تا هنگام رویارویی با مشکلات راه حل های متعددی را جستجو کند و سپس بهترین راه حل را انتخاب نماید. به این ترتیب حل مساله یک فرایند آگاهانه، منطقی، تلاش بر و هدفمند است. هدف از ارائه این مهارت، کمک به افراد در جهت شناخت هر چه بهتر خود، برقراری روابط بین فردی مناسب و مؤثر، کنترل هیجانات، مدیریت داشتن بر شرایط تنشزا وحل کردن مسائل و مشکلات افراد است. در سایه تأمین چنین هدفی، توانایی های روانی- اجتماعی افراد افزایش پیدا می کند
حال با توجه به موضوعات مطروحه و بررسی های موجود پیرامون محتوای کتاب ها، مساله ی اصلی این تحقیق این است که، آیا محتوای کتاب ریاضی پایه ی ششم ابتدایی به مهارت های ضروری حل مسأله توجه نموده است؟ بنابراین این تحقیق قصد دارد، کتاب ریاضی پایه ی ششم ابتدایی را با تأکید بر روش حل مسأله، مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.
-2مواد و روش
-1-2 روش تحقیق
بررسی حاضر از نظر هدف یک پژوهش کاربردی و به لحاظ روش گردآوری اطلاعات، کیفی است. این نوع تحقیق به منظور شناخت بیشتر و مطالعه شرایط موجود در برنامه ریزی های کلان برنامه ریزی درسی کاربرد فراوانی دارد. محقق قصد دارد تا از تحلیل محتوا و با استفاده از این شیوه مطالعه، تحلیل محتوای کتاب ریاضی پایه ششم - دوره دوم ابتدایی - ، با تاکید بر روش حل مسئله مورد بررسی قرار دهد.
-2-2 جامعه آماری
جامعه آماری این پژوهش کتاب درسی ریاضی پایه ششم - 144صفحه - دوره دوم ابتدایی در سال تحصیلی 1395-1396 است که توسط دفتر برنامه ریزی و تألیف کتاب های درسی، تألیف و چاپ شده است.
