بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه پنجم ابتدایی سال تحصیلی1394 از منظر فعال و غیر فعال بودن بر اساس روش ویلیام رومی بود. جامعه مورد مطالعه در این پژوهش، کتاب مطالعات اجتماعی پایه پنجم ابتدایی سال تحصیلی1394 بود که بخش هایی از کتاب - متن،تصاویر و پرسش ها - با روش تصادفی ساده به عنوان نمونه، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. روش گردآوری اطلاعات، سیاهه ی تحلیل مبتنی بر روش ویلیام رومی بود .
نتایج به دست آمده در طول تحقیق نشان میدهد که متن کتاب مورد پژوهش با ضریب درگیری 0/111 متنی غیر فعال وغیر پویاست و دانش آموز را مشغول فعالیت های علمی به معنی واقعی نمی کند. تصاویر کتاب با ضریب درگیری 0/6 نشان دهندهی فعال بودن است و زمینه را برای فعالیت و تفکر فراهم میکند. و همچنین پرسش های کتاب مذکور با ضریب درگیری 1/5 به شیوه ی فعال و پویا ارائه شده است که دانش آموز را به تفکر و فعالیت وا می دارد.
واژه های کلیدی تحلیل محتوا ، مطالعات اجتماعی ، پایه ی چنجم ، ویلیام رومی ، فعال و غیرفعال.
مقدمه
برنامه و محتوای کتاب درسی ، یکی از عناصر مهم نظام آموزش و پرورش است و در تحقق اهداف آموزش و پرورش نقش اساسی دارد از آنجا که نظام آموزش و پرورش ایران متمرکز و برنامه ، کتاب و معلم محورهای اساسی آموزش و یادگیری اند و با توجه به آن که در بسیاری از موارد ،کتاب درسی تنها رسانه آموزشی است که در اختیار معلم قرار دارد و فرآیند تدریس و یادگیری تنها با اتکا به محتوای برنامه درسی ، مفاهیم و ارزش های مطرح شده در آن صورت می پذیرد و از سوی دیگر ، انواع ارزشیابی های تحصیلی ، امتحانات و گزینش های متعدد برمبنای محتوای کتابهای درسی صورت میگیرد ، نقش کتاب به منزله برنامه آموزش بسیار مهم تلقی شده ، جای تعمق ، بررسی فراوان دارد .
نقش کتاب در فرایند تعلیم و تربیت فراهم کردن امکانات و شرایط لازم برای ایجاد تغییرات رفتاری در دانش اموزان از طریق آموزش است.کودکان در هر سن و سالی به تعلیم و تربیت نیاز دارند بی شک نظام آموزش و پرورش مهم ترین نظام رسمی است که در کنار خانواده عهده دار تعلیم و تربیت کودکان از پیش دبستانی تا پایان دوره ی دبیرستانی است.کتاب درسی به عنوان مهم ترین ابزار یادگیری و اصلی ترین منبع و موثق ترین مرجع علمی هدایت و راهنمایی فعالیت های معلم و دانش آموز در جهت تحقق اهداف آموزشی، همواره موردتوجّه سیاست گذاران و برنامه ریزان آموزشی و درسی است.
تدوین راهکارهایی برای مشارکت فعال دانش آموزان در کلاس و برنامه های درسی همواره از دغدغه های کارشناسان و صاحب نظران برنامه ریزی آموزشی بوده و هست . کتاب های درسی باید به گونه ای پایه ریزی شوند که زمینه ساز تحقق فرآیند یادگیری مطلوب و موثر باشد . آتکین معتقد است :اگر دانش آموزی در حفظ کردن واژه های علمی و فرمول ها موفق است، او پیشرفت می کند و در آزمون های ورودی دانشگاه ها پذیرفته می شود؛ چنین آموزشی برای ادامه تحصیل خوب است نه برای آماده شدن در زندگی واقعی.
در حقیقت کتابهای درسی باید به گونه ای باشد که در میان دانش آموزان پرسش ایجاد کند. متأسفانه امروزه کمتر کتاب هایی وجود دارند که درآنها به یادگیری فعال، توجه شده باشد؛ دراکثر کتاب ها، انتقال اطلاعات، حرف اول را می زند و به مهارت های دیگر دانش آموزان توجه چندانی نمی شود. چنانکه پیاژه معتقد است:» دانستن اطلاعات بیشتر، تفکر کودک راپیشرفته تر نمی سازد؛ پیشرفت از نظر کیفی، متفاوت است.« این تحقیق به تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه پنجم ابتدایی بر اساس میزان فعال و غیرفعال بودن محتوا بر اساس روش ویلیام رومی پرداخته است .
به عبارتی ، این تحقیق بر آن است تا میزان فعال و غیرفعال بودن کتاب فوق و نیز میزان درگیری دانش آموزان را نسبت به متن، پرسشها و تصاویر بررسی کند تا تدوین کنندگان کتابهای مطالعات اجتماعی با بهره گیری از یافته ها این تحقیق، کتابها را مورد تجدید نظر قرا ر داده و زمینه ی لازم را برای فعالتر شدن متن، پرسش و تصاویر کتاب را فراهم کنند .
بیان مسئله
در نظام آموزش و پرورش ایران که از نوع متمرکز است، باید توجه خاصی به کتاب درسی شود؛ زیرا نقص ها وکمبودهای کتاب به کل جامعه دانش آموزی کشور ضرر و زیان می رساند و در عوض کتاب مناسب، منفعت های زیادی را به همراه خواهد داشت . در دهه های اخیر تغییراتی مهم در برنامه های نظام آموزشی صورت گرفته است که این تغییرات برای شرکت دادن دانش آموزان درفعالیت های آموزشی بوده است. چرا که تصور می شود دانش آموزان مصرف کنندگان بی چون و چرای آموزشی به حساب می آیند و قطعا در انجام تغییرات در کتا ب های درسی و انجام اصلاحات در ابعاد گوناگون آموزشی تاثیرگذار است.
به لحاظ این اهمیت وهمچنین با توجه به نقش محتوای کتاب های درسی در برانگیختن و فعال کردن دانش آموزان، تسهیل یادگیری آنان و … در این پژوهش به تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پنجم دبستان بر اساس تکنیک ویلیام رومی پرداخته شده است که هدف از کاربرد این روش در تحلیل محتوا آن است که دریابیم مقوله ها تا چه حدی میتواند یادگیرنده را نسبت به فراگیری متن و درگیر کردن با پرسش ها و تصاویر جذب نماید و بر این اساس میزان درگیری فعال یادگیرنده در قسمت های متن، تصاویر و سؤالات کتاب های درسی را در جریان آموزش تعیین می شود.
روش ویلیام رومی در تحلیل محتوای کتب درسی روش ویلیام رومی یک روش تحلیلکمّی است که به توصیف عینی و منظم محتوای آشکار مطالب درسی میپردازد.در این روش،بیشتر بر نوع جمله در متن کتاب تأکید میشود و میزان درگیری دانشآموزان از نسبت دادن جملات درکی به جملات لفظی به دست میآید.به عبارت دیگر،از نسبت جملات فعال به جملات غیر فعال میتوان میزان این درگیری را دریافت.مراحل اصلی تحلیل محتوا عبارتاند از:تعیین هدف،نمونهگیری،رمزگذاری و مقولهبندی و طبقهبندی،و ارزیابی عینی طبقه ها.روش یاد شده همه ابعاد رادربر نمیگیرد اما یکی از بهترین تکنیکهای موجود برای تعیین فعالسازی دانشآموزان است.
ضریب درگیری از نظر رومی،عددی است که از تقسیم مقولههای فعال،به غیر فعال برای هر جز،کتاب به دست میآید.برای تحلیل محتوا میتوان تمام صفحات یا بخشی از آن را موردارزیابی قرار داد.درباره هدف روش تحلیل محتوای ویلیام رومی میتوان گفت که هدف آن بررسی این موضوع است که آیا کتاب یا محتوای مورد نظر،دانشآموزان را به طور فعال با آموزش درگیر میکند.به عبارت دیگر،هدف این است که بسنجیم آیا کتاب به شیوه فعالی ارائه و تدوین و تنظیم شده است یا خیر .
تعریف تحلیل محتوا
تحلیل محتوا روش تحقیقی است برای گرفتن نتایج معتبر و قابل تکرار از دادههای استخراج شده از متن . تحلیل محتوا هرفنی است که به کمک آن،ویژگیهای خاصپیامها را به طور نظام یافته و عینی مورد شناسایی قرار میدهند. و لیزر و وینر تحلیل محتوا را هر رویه نظاممندی که به منظور بررسی محتوای اطلاعات ضبط شده باشد تعریف میکند.کریپندورف آن را به عنوان یک فن پژوهشی برای ربط دادن دادهها به مضمون آن به گونهای معتبر و تکرارپذیر تعریف میکند.
بنابراین،تحلیل محتوا عبارت است از:فنی که به وسیله آن مشخصات خاص پیام به طور روشمند و دقیق جهت استنباط علمی شناسایی میشوند.دقت و عینیت امر متضمن آن است که تحلیل مبتنی بر قواعد مشخصی باشد تا به دانشپژوهان امکان دهد از پژوهشهای مختلف به نتایج یکسان مورد نظر دست یابند . کرلنگر بر این باور است که تحلیل محتوا دارای ویژگیهای زیر میباشد: الف - تحلیل محتوا روشی نظاممند است؛به این معنا محتوایی که قرار است مورد ارزیابی قرار گیرد،باید بر اساس قواعد روشن و ثابتی برگزیده شود. ب - تحلیل محتوا روشی عینی است. بنابراین،ساختههای ذهنی پژوهشگر نباید در آن دخالت داشته باشد. ج - از آنجایی که تحلیل محتوا کمی است،هدف اصلی تحلیل محتوا بازنمایی دقیق مجموعهای از پیام میباشد.
روش تحقیق
نوع تحقیق در این پژوهش توصیفی و روش آن، روش تحلیل محتوا بر اساس تکنیک ویلیام رومی است. در این پژوهش به علت وسیع بودن جامعه میتوان دست به نمونه گیری زد. نمونه گیری در این پژوهش به این گونه می باشد که ابتدا برای نمونه گیریمتنِ درس، به روش تصادفی ساده، ده صفحه یا صفحات بیشتری از قسمت های گوناگون کتاب مطالعات اجتماعی پایه پنجم ابتدایی سال تحصیلی1394 انتخاب و علامت گذاری می شود و سپس در هر یک از صفحات انتخابی، 25 جمله یا بیشتر مطالعه می شود که جملات انتخابی شامل عناوین، شرح زیر تصاویر و پیشگفتار و یا مقدمه های فصول نمی شود.لازم به ذکر است در صورتی که تعداد جملات موجود در هر صفحه انتخابی از 25جمله کمتر باشد، می توان برای تکمیل آن به صفحه بعدی مراجعه کرد. برای نمونه گیری تصاویر و سوالات کتاب ده شکل و ده سوال به طور تصادفی انتخاب می شود.
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و محاسبه ضریب درگیری
روش گردآوری اطلاعات روش تحیل محتوا است.تحلیل محتوا یک روش منظم برای توصیف عینی و کمی محتوای کتابها و متون برنامه درسی و یا مقایسه پیامها و ساختار محتوا با اهداف برنامه درسی است .در روش تحلیل محتوا، سعی میشود اطلاعات کیفی به داده های کمی تبدیل و سپس تجزیه و تحلیل گردد.در روش تحلیل محتوا، اولین قدم شناسایی مقوله های مورد بررسی و تهیه فهرستواره ای از شاخصها ی این مقوله هاست . سپس محتوا، بر اساس فهرستواره تهیه شده به وسیله پژوهشگران تحلیل می گردد و میزان شاخص های هر مقوله در محتوا تعیین و با روشهای آماری تجزیه وتحلیل میگردد . ملاک تشخیص مقوله های فعال وغیر فعال،تقسیم بندی ویلیام رومی است
از تقسیم مقوله های فعال بر غیرفعال ضریب درگیری به دست می آید . در صورتی که ضریب درگیری مابین0/4تا 1/5 باشد ، محتوای کتاب فعال ، و در صورتی که ضریب درگیری کمتر از0/4 باشد، کتاب غیرفعال است . در این صورت ، هرکتاب درسی باید حداقل30 درصد و حداکثر70 درصد به ارائه مطالب بپردازد ، اما اگر فراسوی این محدوده اطلاعات ارائه شود ، محتوای کتاب غیرفعال است زیرا در صورتی که کمتر از30 درصد کتاب اطلاعات و حقایق باشد، کتاب سرتاسر به سؤالها و مسائلی توجه دارد که دانش آموز خمیر مایه اولیه را برای درک و پاسخ به آنها دارا نیست و اگر بیشتر از70 درصد مطالب ارائه حقایق و اطلاعات باشد، چنین محتوایی فقط با انتقال و انباشت ذهنی اطلاعات تکیه دارد و نمیتوان آن را محتوایی فعال نامید.
تجزیه و تحلیل متن
واحد مطالعه درس های کتاب است . برا ی تحلیل متن، جملات هر درس بررسی میشود .در تحلیل مقوله ها و محاسبه شاخص درگیری دانش اموزان با متن،مقوله های غیر فعال شاملA،B،C،D و مقوله های فعال شامل E،F،G،H و مقوله های خنثی I،J مشخص میشوند.مقوله های غیرفعال در متن به شرح زیر است: : بیان حقیقت: بیان نتایج یا اصول کلی - تعمیم ها - : تعاریف:سوالاتی که در متن مطرح شده و جواب آنها بلافاصله به وسیله مولف داده شده است.
مقوله های فعال در متن
سوالاتی که ایجاب می کند دانش آموز برای پاسخ به آنها مفروضات داده شده را تجزیه و تحلیل نماید.از دانش آموز خواسته شده که نتایجی را که خود او بدست آورده بیان نماید. از دانش آموز خواسته شده که آزمایشی را انجام داده و نتایج حاصل از آن را تحلیل نماید و یا اینکه مسائل عنوان شده را حل کند. سوالاتی که به منظور جلب توجه دانش آموز ارائه شده و جواب آنها بلافاصله بوسیله نویسنده کتاب در متن نیامده است.
مقوله های خنثی در متن
از دانش آموز خواسته شده است که تصاویر یا مراحل انجام یک آزمایش را مورد ملاحظه قرار دهدو بطور کلی جملاتی که در هیچکدام از مقوله های فوق نگنجد در این مقوله جای می گیرد.
سوالات مربوط به معانی بیان. .2تجزیه و تحلیل تصاویر:واحد تحلیل تصاویر،نقشه،نقاشی،نمودار،عکسهای کتاب و شکل است که در چهار مورد - A،B،C، - D بررسی میشود. مقوله غیر فعال در تصاویر:تصویری که از آن فقط برای تشریح موضوع خاصی استفاده شده است.
مقوله فعال در تصاویر:تصویری که از دانش آموز می خواهد تا با استفاده از موضوعات داده شده فعالیت یا آزمایشی را انجام دهد.مقوله های خنثی در تصاویر نیز شامل:تصویری که برای تشریح شیوه جمع آوری وسایل یک آزمایش آمده است.تصویری که در هیچکدام از مقوله های فوق نگنجد. .3 تجزیه و تحلیل پرسشها : واحد تحلیل پرسشها، پرسش هایی است که در آخر هر درس ذکر شده است .
مقوله های غیرفعال در پرسشها شامل:سوالی که جواب آن را مستقیم در کتاب می توان یافت. : سوالی که جواب آن را مربوط به نقل تعاریف است. مقوله های فعال در پرسش ها شامل:: سوالی که برای پاسخ آن به دانش آموز باید از آموخته های خود در درس جدید برای نتیجه گیری در مورد مسایل جدید استفاده کند. : سوالی که در آن از دانش آموز خواسته شده مساله بخصوصی را حل نماید.
