بخشی از مقاله
چکیده:
هدف پژوهش حاضر بررسی کتاب درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی از بعد تربیت شهروندی است.در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوا کلیه فصول کتاب های درسی مطالعات پایه های سوم،چهارم،پنجم و ششم - چاپ - 1396 بر مبنای 25 مولفه مرتبط با تربیت شهروندی در سه حوزه متن ، پرسش و تصویر تحلیل شده و برای سنجش تفاوت توزیع فراوانی مشاهده شده و فراوانی مورد انتظار از آزمون خی دو استفاده شده است.آنچه از تجزیه و تحلیل داده ها برآمد بیانگر آن است که مولفه های تحقیق به صورت متعادل در چهار پایه توزیع نشده و کتاب درسی نیز به یک نسبت به مؤلفه های تربیت شهروندی نپرداخته است.
با توجه به مجموع 1877 واحد شمارش شده از متن و پرسش و تصویر می توان گفت تنها در پایه ششم است که به همه مولفه ها پرداخته شده است و در پایه چهارم و پنجم این توزیع متعادل تر از پایه سوم می باشد.به طور کلی می توان گفت محتوای کتب درسی مطالعات اجتماعی از لحاظ ارتقای رفتارهای شهروندی از حد متوسط پایین تر بوده و قابل قبول نمی باشد؛ بنابراین با توجه به یافته های پژوهش لزوم بازنگری در محتوای برنامه درسی مطالعات اجتماعی سوم تا ششم درراستای توجه به ارزشهای شهروندی ضروری به شمار می رود.
مقدمه:
از آنجا که امروزه تربیت اجتماعی و آماده ساختن افراد برای زندگی اجتماعی به یکی از مهم ترین نیاز های تعلیم و تربیت مبدل شده است،آموزش و پرورش در جوامع امروزی به عنوان کلیدی ترین نهاد آموزشی در جهت توسعه همه جانبه به شمار می رود زیرا بر پایه نظام آموزشی و تربیتی یک جامعه است که نظم و انضباط اجتماعی حالت نهادی به خود می گیرد و عامه مردم به طرف فرهنگ ترقی و توسعه حرکت می کنند. وظیفه آموزش و پرورش تربیت و هدایت دانش آموزان در جهتی است که آن ها پس از فارغ التحصیلی بتوانند در جامعه حضوری ثمر بخش داشته باشند.باید دانشآموزان این حس و باور راداشته باشند که هر چه یاد میگیرند در افزایش مهارتهای زندگی آنها در اجتماع تأثیر داشته و کاربردی است و آنها میتوانند در توسعه کشور و بهبود زندگی خود و دیگران نقش تأثیرگذاری داشته باشند.
دانشآموزان ما باید بتوانند ضمن شناخت حقوق خود در جامعه از آن دفاع کنند و لازمه این امر ایجاد بسترهای مناسب برای آشنایی آنها با حقوق شهروندی در کلاسهای درس است. طیعتاًب آموزش حقوق شهروندی از وظایف نظام آموزشی و بالاخص مدرسه می باشد. مهمترین هدف مدرسه تربیت یک شهروند خوب برای جامعه است. در مدارس، آموزش حقوق شهروندی باید از تمام مراحل برنامه درسی ملحوظ شود و چنین نباشد که رشته ای جداگانه تشکیل دهد و در بعضی مقاطع به کار برده شود و در بعضی مقاطع دیگر به کار برده نشود.
در سال های اخیر، بیشتر کشورهای دنیا در حوزه ی تربیت شهروندی به انجام پروژه های گسترده،راه اندازی مؤسسه ها و انجمن های علمی و پژوهشی متناسب شهروندی - قلتاش، - 1391دست زده اند.در کشور ما نیز بخش هایی از سند چشم انداز بیست ساله آموزش و پرورش که گام نوین و مهمی در نظام برنامه ریزی کلان کشور به حساب می آید به مولفه های آموزش شهروندی اختصاص یافته است.
تربیت شهروندی فرآیندی است که شهروندان فعال،مطلع،حساس و کارآمد در زندگی مدنی و امور مربوط به خود را ایجاد نموده و جنسیت ها نژادها و ساختار طبقاتی را معرفی کرده و عدالت اجتماعی و تنوع را گسترش داده و افراد را به تامل و مشارکت در جریانات سیاسی و تصمیم گیری آماده می سازد.
توشیرو دوکو1 یکی از معماران توسعه ژاپن،امروزه درباره نقش سازنده و باور کننده و رشد دهنده انسان و آموزش و پرورش در فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی چنین بیان می کند:ما نه هیچ منبع طبیعی و نه هیچ قدرت نطامی داریم،ما ففقط یک منبع در اختیار داریم؛ظرفیت ابداع مغزهایمان.بر اساس این دیدگاه روش های یاددهی یادگیری سنتی جز با سخنرانی و پند آموزی تنها بر حفظ و اقتدار معلم تاکید می کنند در این صورت دانش آموز نقش منفعل داشته و مسلما فرصت های محدودی برای مشارکت و تعامل آنان و خلاقیت وجود دارد.
برنامه ریزان کتاب درسی این نکته را باید در نظر بگیرند تعلیم و تربیت شهروندی دارای مبانی متفاوتی است که جهت گیری ها،کیفیت فعالیت ها و اقدامات تربیتی را تحت تاثیر قرار می دهند.از این رو تربیت شهروندی با اصطالاحات دیگری مانند تربیت سیاسی،تربیت اخلاقی،تربیت مدنی،تربیت ملی گرا،تربیت اجتماعی مترادف دانسته شده است
بعد مدنی شهروندی،عواملی نظیر آزادی در گفتار،برابری در مقابل قانون،آزادی در تعاملات و ارتباطات به معنای عام و همچنین جریان آزادانه دسترسی به اطلاعات را شامل می شود.بعد سیاسی شهروندی به حقوق و وظایف سیاسی اشاره دارد.بعد اجتماعی -اقتصادی شهروندی به ارتباط بین افراد در یک موقعیت اجتماعی و همچنین به مشارکت در یک فضای باز سیاسی اشاره دارد.
خدایار - - 1392 میزان توجه به مولفه های تربیت اخلاقی را در کتاب های مطالعات اجتماعی،فارسی و هدیه های آسمانی پایه ششم دوره ابتدایی بررسی کرده و دریافته که به مضامین مربوط به مقوله های تربیت اخلاقی در سه کتاب مورد بررسی،1011 مرتبه توجه شده که 423 مرتبه در کتاب مطالعات اجتماعی با بیشترین توجه به پرهیز از اسراف و تبذیر و کمترین میزان توجه به گویه قناعت و ساده زیستی بوده است و در مجموع به گویه حسن معاشرت بیشترین توجه و به گویه قناعت ساده زیستی کمترین میزان توجه شده است.
یافته های پژوهش ریولی2 نشان می دهد که سطح علاقه و دانش سیاسی-مدنی دانش آموزان همبستگی قوی با آنجه که در برنامه های درسی ارائه می شود دارد.این نتیجه برگرفته از مطالعات در دو استان پادووا و بولزانو ایتالیا است که 49/5 درصد دانش آموزان از کمک مدارس برای رشد آگاهی های سیاسی و مدنیشان رضایت ندارند.تنها 20 درصد دانش آموزان درس هایی پراکنده در رابطه با تربیت شهروندی می گذرانند.
کولادو و آخورا3 به تحلیل محتوای کتاب های درسی دوره ابتدایی اسپانیا در رابطه با مولفه های تربیت شهروندی دموکراتیک پرداخته اند.برای تحلیل کتاب ها 5 مولفه - مسئولیت پذیری، مشارکت، حل تعارضات، تنوع و حقوق بشر - مورد بررسی واقع شده اند.نتایج تحقیق بیانگر آن بود که ایده آل های مدنظر اتحادیه اروپا پیرامون تربیت شهروندی به صورت نامتوازن و در برخی موارد بسیار سطحی، در کتاب های مورد بررسی،مورد توجه قرار گرفته است.
در خصوص مولفه مسئولیت پذیری به ویژگی هایی همچون عادات،قوانین و مقررات،الزامات - مسئولیت ها - و اطاعت از قوانین راهنمایی و رانندگی تاکید ویژه ای مشاهده می شود اما توجه کمی بر مسئولیت پذیری و مراقبت و دل مشغولی نسبت به دیگران صورت گرفته است.به مهارت های فکورانه و انتقادی نسبتا توجهی سطحی شده است.مولفه مشارکت فعال در محتوای این دوره مورد توجه بوده است.متون درسی از تاکید و توجه بر مفهوم تعارض اجتناب کرده؛مساله حل تعارضات بسیار کم مورد توجه قرار داده است.مفهوم تنوع و تکثر بیشتر از چشم انداز اطلاع رسانی صرف،مورد توجه بوده است.در رابطه با حقوق بشر نیز توجه اندکی صورت گرفته است.
