بخشی از مقاله
چکیده
از آنجایی که قصه ها از دیرباز تاکنون در بین افراد مختلف روایت شده اند، تأثیرات آن بر افراد اجتماع به وضوح قابل مشاهده بوده است. افراد مختلف به عنوان شنوندگان قصه ها با همانند سازی شخصیت های قصه به تفکر در آن ها می پردازند و بدین ترتیب خود را برای رویارویی با اجتماع آماده می کنند. یکی از اثرات قصه گویی؛ نقش پذیری کودک مخاطب در یادگیری مهارت های زندگی است که شخص را قادر می سازد تا دانش، نگرش و ارزش های وجودی خود را به توانایی های واقعی و عینی تبدیل کند؛ بویژه اگر شروع این آموزش در دوره ابتدایی باشد. زیرا در 12 7 سالگی دریافت های کودکان بر اساس امور و مطالبی است که به آن ها آموزش داده می شود.
در همین راستا آموزش و پرورش می بایست به عنوان گسترده ترین نهاد آموزشی و تربیتی، آراستگی تدریجی کودکان را جهت دهی و تسهیل نماید. درج قصه ها در کتب فارسی مقطع ابتدایی بر اساس درک ضرورت انتقال آموزه های تربیتی به طور غیر مستقیم و احتیاجات آموزشی فراوان در بزرگسالی، اهمیت و ضرورت آن را در طرح از سوی گروه برنامه ریزی کتب درسی آموزش ابتدایی مشهودتر می سازد. هدف از پژوهش ، بررسی قصه های مندرج در کتب فارسی دوره ی دوم مقطع ابتدایی - پایه های تحصیلی چهارم، پنجم و ششم - از نظر توجه به مهارت های کلامی بوده است. مهارت هایی که کودک و نوجوان می بایست برای زندگی در اجتماع بهتر بیاموزند و در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته شد عبارتست از:
1 خودآگاهی 2 مناسبات سالم اجتماعی - شامل ارتباط موثر و همدلی - . پژوهش حاضر از نوع کیفی، به روش تحلیل محتوا و ابزار گردآوری اطلاعات فهرست وارسی بود. نمونه های مورد بررسی، قصه های مندرج در سه کتاب فارسی پایه های تحصیلی چهارم، پنجم و ششم بود که به روش نمونه گیری تصادفی خوشه ای انتخاب و به منظور تحلیل محتوا و اظهار نظر، به همراه فهرست وارسی در اختیار صاحب نظران علوم تربیتی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد قصه های مندرج در هر سه کتاب فارسی به مهارت های اجتماعی پرداخته است. بر اساس تحلیل محتوای انجام شده؛ در مجموع قصه های مندرج در این کتاب ها، به ترتیب به مهارت های خوداگاهی، ارتباط موثر و همدلی به میزان 6/72 درصد، 6/29 درصد و 2/82 درصد پرداخته شده است. به دلیل حساسیت دریافت کودک در دوره ابتدایی از تحصیلات، این میزان توجه کافی نبوده و انتظار می رود خلأهای آموزشی در دیگر کتب درسی جبران شود.
کلمات کلیدی: تحلیل محتوا ، قصه، کتاب فارسی، مهارت اجتماعی، مهارت کلامی .
مقدمه
پیشرفت تکنولوژی و صنعت در دنیای هزاره سوم و افزایش سرعتی اطلاعات، انسان را به چالشی ناگریز فرا می خواند. تغییر در شیوه های زندگی؛ بسیاری از افراد را که در رویارویی با مسائل زندگی دارای توانایی های اساسی و بایسته نیستند؛ آسیب پذیر ساخته است. . آموزش و پرورش به عنوان گسترده ترین نهاد آموزشی و تربیتی ؛ در آراستگی تدریجی کودکان و جهت دهی آنان نقش موثری را بر عهده دارد. نظام آموزشی هر کشور همواره در صدد است که کودک را برای زندگی در جامعه ای با آینده ی روشن آماده سازد. از آنجایی که قصه امکان بیان در موقعیت های مکانی و زمانی بسیار را داراست، به عنوان ابزاری اثرگذار در یادگیری نقش ها در کودکان و نوجوانان محسوب می شود.
از جمله اثرات قصه گویی؛ نقش پذیری کودک مخاطب در یادگیری مهارت های زندگی است که شخص را قادر می سازد تا دانش، نگرش و ارزش های وجودی خود را به توانایی های واقعی و عینی تبدیل کند؛ بویژه اگر شروع این آموزش در دوره ابتدایی باشد. زیرا در 12 7 سالگی دریافت های کودکان بر اساس امور و مطالبی است که به آن ها آموزش داده می شود.کودک با ورود به دنیای قصه، کاملاً با شخصیت ها و حوادث همراه می شود. او در قیاس مستمر، واقعیت های زندگی روزمره خود را با حوادث قصه ها همسان پنداشته و سعی در تطبیق روند ذهنی روایت داستانی قصه و زندگی واقعی خود دارد - بانک،. - 2011 کودک با کسب مهارت های اجتماعی آمادگی رویارویی با اجتماع را کسب می کند.
بر همین اساس ابزار اثرگذار قصه و قصه گویی بر مبنای ویژگی های شناختی مخاطب کودک مورد توجه گروه برنامه ریزی کتاب های درسی آموزش ابتدایی قرار می گیرد. درج قصه ها در کتب فارسی مقطع ابتدایی مبتنی بر درک ضرورت انتقال غیرمستقیم آموزه های تربیتی در دوره کودکی و احتیاجات آموزشی فراوان در بزرگسالی اهمیت آن را مشهودتر می سازد. بر اساس مطالعات پیشین، از جمله مهارت های اجتماعی که کودکان و نوجوانان می توانند بدست آورند؛ خودآگاهی211و مناسبات سالم اجتماعی شامل ارتباط موثر32 و همدلی43می باشد.
مطالعات زیادی از جمله پژوهش حکمت - 1383 - در زمینه آموزش و آماده سازی افراد از ابتدای ورود به مدرسه و کسب مهارت هایی برای زندگی بهتر در آینده صورت گرفته است که نشان دهنده ی نیاز جوامع به آموزش این گونه مهارت ها و ضرورت توسعه و گسترش آن می باشد.
با توجه به استراتژی آموزشی و گرایش گروه کودک به قصه به عنوان یکی از پرطرفدارترین سرگرمی ها؛ می توان با انتخاب قصه های مناسب، مهارت های ضروری زندگی را در آن ها تقویت کرد. لطف آبادی - 1384 - در مقاله پژوهشی خود با عنوان » ضرورت برنامه ریزی آموزش مهارت های زندگی، تحکیم هویت و رشد شخصیت دانش آموزان« برای اولین بار به بررسی فهرست دوازده گانه مهارت های زندگی بر اساس نظریه های موجود روانشناسان غربی پرداخت و الگویی برای برنامه درسی مهارت های زندگی دانش آموزان نوجوان ارائه داد. از جمله مهارت های اجتماعی که در این پژوهش بدان اشاره شد عبارت بود از: خودآگاهی، همدلی، ارتباط موثر، روابط بین فردی، حل تعارض، تصمیم گیری، حل مسأله، تفکر خلاق و تفکر انتقادی.
گودرزی و همکاران - 1393 - پژوهشی تحت عنوان » اثربخشی آموزش مهارت های زندگی به روش قصه گویی بر میزان کمرویی دانش آموزان « انجام داده اند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که آموزش مهارت های کلامی به روش قصه گویی اثرات مثبت و مفیدی در کاهش کمرویی کودکان داشته و می تواند به عنوان یک روش مناسب برای کاهش کمرویی مورد استفاده قرار می گیرد. نورحسنی و همکاران - 2010 - در پژوهشی با عنوان » تأثیر قصه گویی بر مهارت کلامی « به شناسایی و ارزیابی قصه سرایی بر مهارت های ارتباطی دانش آموزان مالزیایی پرداختند. در گزارش نتایج این پژوهش آمده است؛ قصه سرایی علاوه بر اثرات سودمند بر مهارت های خوانداری؛ در بکارگیری بجای کلمات و همراه با احساسات موثر می باشد.
آنستینس دویتر - 2012 - در گزارشی از بررسی یادگیری کودکان و رشد عاطفی رفتاری یک مدرسه ابتدایی در ایسلند؛ قصه را یک ابزار قدرتمند در فرایند یادگیری و رشد عاطفی کودک معرفی و بر تسهیل گری آموزش از طریق قصه گویی تآکید می کند.در این پژوهش محقق در صدد پاسخگویی به این پرسش است که در قصه های مندرج در کتاب های درسی فارسی دوره دوم ابتدایی - پایه های تحصیلی چهارم، پنجم و ششم - به چه میزان به این دسته از مهارت ها پرداخته شده است.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از لحاظ روش در زمره تحقیقات کیفی و به روش تحلیل محتوا می باشد.. پس از شناسایی قصه های مندرج در کتب فارسی پایه های تحصیلی چهارم، پنجم و ششم مقطع ابتدایی به لحاظ توجه به مولفه های مهارت اجتماعی از جمله خودآگاهی، و مناسبات سالم اجتماعی - شامل ارتباط موثر و همدلی - ؛ با استفاده از فهرست وارسی، بررسی و تحلیل محتوا شده است. جامعه آماری پژوهش، کلیه قصه های مندرج در کتاب های فارسی سه پایه تحصیلی چهارم، پنجم و ششم مقطع ابتدایی بوده است.
روش نمونه گیری در این پژوهش، نمونه گیری هدفمند است. واحد تحلیل در پژوهش حاضر، جملات و مفهوم آن ها در هر قصه در نظر گرفته شد. جهت تعیین و تأمین روایی فهرست وارسی تحلیل محتوا، از روش صوری، محتوایی و نظر صاحبنظران استفاده شده است. بدین ترتیب که فرم اولیه تحلیل محتوای کتاب های مد نظر به لحاظ توجه به مولفه های مهارت زندگی در اختیار 3 نفر از دانش آموختگان آموزش ابتدایی، روانشناسی مدیریت آموزشی برای تغییر و اصلاح قرار گرفت که پس از اعمال نظر آن ها فهرست وارسی تحلیل محتوای نهایی در قالب سه مولفه تهیه شد.
یافته های پژوهش
قصه به واسطه ی خاستگاه طبیعی و ذهن پی گیر انسان در دنبال کردن روایات؛ همواره مورد پذیرش بوده است. دیدگاه انسان درباره جهان و عوامل شناخته ی پیرامون او، آداب و سنن، اعتقادات و تاریخ بوسیله هنر قصه گویی به نسل های دیگر منتقل می یابد - چمبرز، . - 1388 هر قصه - یا داستان - در آغاز خود، نشانگر حالت تعادل است. پس در نتیجه ی رخدادی که شکننده ی وضعیت روانی قهرمان است، حالت عدم تعادل آغاز می شود. در چنین وضعیتی قهرمان دست به مجموعه ای از
