بخشی از مقاله
چکیده:
مقاله ی پیش رو حاصل پژوهشی است که در زمینه بررسی میزان توجه به تقویت هوش اخلاقی در کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی تدریس شده در مدارس ایران و به روش تحلیل محتوا انجام شده است. مؤلفههای هوش اخلاقی بر اساس موارد ذکر شده در مقالات علمی و با مراجعه به منابع و ادبیات موجود در این زمینه انتخاب شدند. واحد تحلیل در این پژوهش کلیه صفحات کتب مطالعات اجتماعی ابتدایی - متن، پرسشها، فعالیتها و تصاویر - میباشد. در مقالهی حاضر، نوع پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر اجرا، توصیفی است که با تعیین درصد فراوانی هریک از متغیرها، میزان توجه به تقویت هریک از آنها مورد بررسی قرار میگیرد.
جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کتابهای درسی دوره ابتدایی میباشد که برای انتخاب نمونه از روش نمونهگیری هدفمند استفاده شده و به این ترتیب چهار کتاب مطالعات پایه سوم تا ششم به عنوان نمونه در نظر گرفته شده است.
یافتههای این تحقیق نشان داد که بیشترین فراوانی مربوط به مؤلفه عمل کردن مبتنی بر ارزشها به معنی انجام آنچه که درست است، میباشد و کمترین فراوانی مربوط به مؤلفههای ایستادگی بخاط حق، وفای به عهد، توانایی بخشش اشتباهات دیگران و توانایی بخشش اشتباهان خود است که طبق یافتههای این تحقیق باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
بنابراین میتوان اظهار داشت که نتایج این تحقیق در هرچه بهتر ارائه شدن محتوای برنامه درسی جهت آموزش و تقویت هوش اخلاقی به عنوان هوشی اکتسابی و حائز اهمیت توسط متخصصان این عرصه راهگشا خواهد بود.
مقدمه:
یکی از اهداف و وظایف مهم نظام آموزش و پرورش هر کشور، پرورش نیروی کارآمد برای تامین آیندهی کشور است. مؤسسات تربیتی یا بهطور کلی نهاد اجتماعی آموزش و پرورش در هر جامعه مسئولیت اساسی برنامه ریزی و سازماندهی عقلانی فرصتهای تربیتی و فعالیتهای آموزشی را بر عهده دارند. با توجه به اهمیت وظیفه نظام آموزشی، اگر بتوان ارزشها و هنجارهای نشأت گرفته از متون آموزشی را که اثر آموزشهای رسمی و کلاسی نیز در آنکاملاً وجود دارد، به تصویر کشید؛ میتوان در شناخت ریشههای شکل گیری خرده فرهنگها به اطلاعات مفیدی دست یافت. همچنین هر چه این نیروهای تربیت شده از سوی نظام تربیتی از هوش اخلاقی بالاتری برخوردار باشند، با توجه به اینکه اعمالشان با عقایدشان هماهنگ است، میتوانند سرمایه های ارزشمندتری برای کشور باشند و عملکرد بالایی داشته باشند.
هوش اخلاقی هوشی است که قواعد پایدار و پویا را ساختاردهی و فعالیت فرد را در محیط شناسایی میکند و نشان دهنده ظرفیت ذهنی انسان برای تعیین اینکه چگونه اصول جهانشمول انسانی را به ارزش، اهدا ف و اقدامات خود مرتبط نماید، میباشد. این نوع هوش نشان دهندهی اشتیاق و توانایی فردی برای قرار دادن معیارهایی برتر و فراتر از منافع خود و حتی موضوعاتی نظیر اثربخشی در کانون واکنشهای فردی است. هوش اخلاقی نه تنها چارچوب قوی و قابل دفاع برای فعالیت انسانها فراهم میکند بلکه کاربردهای فراوانی در دنیای حقیقی دارد. در واقع این هوش تمام انواع دیگر هوش انسان را در جهت انجام کارهای ارزشمند هدایت میکند.
بر طبق پژوهشهای انجام شده هوش اخلاقی میتواند در این موارد بر عملکرد و موفقیت انسان تأثیر گذار باشد: باعث شکلگیری کارهای تیمی قوی و افزایش بهرهوری میشود، مانع انجام اعمال مجرمانه شده و دستورالعملهای اخلاقی را وارد تصمیمگیریها میکند. باعث بهوجود آمدن تصویری مثبت از انسان در ذهن مردم میشود. سبب بهوجود آمدن شناخت و حساسیتهای اخلاقی میشود و به ایجاد محیطی شاد در سازمان کمک میکند و در نهایت رضایت شغلی را سبب میشود.
پژوهشهای محققان تعلیم و تربیت نشان داده کودکانی که به هر دلیل هوش اخلاقی کسب نکردهاند در معرض خطرهای جدی قرار دارند. این کودکان به دلیل وجدان متزلزل، ضعف در مهار کردن امیال، رشدنیافتگی حساسیتهای اخلاقی و باورهای که به گونه ای نادرست هدایت شده، تا حد زیادی به عقب افتادگی اخلاقی و اجتماعی دچار و در بزرگسالی به شخصیتهای نابهنجار و ناموفق تبدیل میشوند.
شاید بتوان گفت مهمترین نکته در مبحث هوش اخلاقی این است که این هوش یه طور کامل آموختنی و قابل یادگیری است و به هیچ وجه جنبهی وراثتی ندارد و تنها از طریق تربیت به کودکان منتقل میشود. بهترین زمان آموزش هوش اخلاقی در فرزندان از دوره ی نوزادی تا پایان نوجوانی است و تعلل والدین در این زمینه موجب ضعف بالقوه ی کودکان در یادگیری فضایل اخلاقی و ایجاد عادات مخرب می شود.
یکی از روشهای پژوهشی که برای برنامهریزان درسی، مؤلفین و تصمیم گیرندگان برنامه درسی بسیار مفید و ضروری تحلیل محتوایی است. این نوع تحلیلها کمک میکنند تا مفاهیم، اصول، نگرشها، باورها و کلیه اجزا مطرح شده در قالب دروس کتاب مورد بررسی عملی قرار گرفته و با اهداف برنامه درسی، مقایسه و ارزشیابی شوند .همچنین میتوان از طریق تحلیل محتوا گرایشها و جانبداریهای پنهان و آشکار را در متون برنامه تعیین کرد.
شاخص انتخابی جهت انجام تحلیلمحتوا در این پژوهش میزان توجه به تقویت هوش اخلاقی در کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی است. با تعیین هر یک از متغیرهای مربوط به هوش اخلاقی، تلاش شده است تا میزان توجه به هر یک از این متغیرها در کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی تعیین گردد.
مبانی نظر پژوهش:
اخیراً اصطلاح جدیدی با عنوان هوش اخلاقی توسط بوربا - 2005 - در روانشناسی وارد شده است. وی هوش اخلاقی را »ظرفیت و توانایی درک درست از خلاف، داشتن اعتقادات اخلاقی قوی و عمل به آنها و رفتار در جهت صحیح و درست« تعریف میکند. هوش اخلاقی به معنی توجه به زندگی انسان و طبیعت، رفاه اقتصادی و اجتماعی، ارتباطات آزاد و صادقانه و حقوق شهروندی است.
هوش اخلاقی به این حقیقت اشاره دارد که ما به صورت ذاتی، اخلاقی یا غیر اخلاقی متولد نمی شویم، بلکه یاد می گیریم که چگونه خوب باشیم. یادگیری برای خوب بودن، شامل ارتباطات، بازخورد، جامعه پذیری و آموزش است که هرگز پایان پذیر نیست. آنچه ما برای انجام کارهای درست به آن نیاز داریم، همان هوش اخلاقی است که با استفاده از آن به یادگیری عمل هوشمندانه و دستیابی به بهترین عمل خوب نزدیک می شویم. در هر بخش از زندگی به بهترین اطلاعات قابل دسترس می رسیم، خطرات را به حداقل می رسانیم و نسبت به پیامدهای آن خوش بین هستیم. افراد با هوش اخلاقی بالا کار درست را انجام می دهند.
محققانی مثل لنینک و کیل - - 2005 هوش اخلاقی را توانایی تشخیص درست از اشتباه میدانند که با اصول جهان سازگار است و به نظر آنان، چهار اصل هوش اخلاقی برای موفقیت مستمر شخص ضروری است:
الف - درستکاری :یعنی ایجاد هماهنگی بین آنچه به آن باور داریم و آنچه به آن عمل می کنیم. انجام آنچه می دانیم درست است وگفتن حرف راست در تمام زمانها. کسی که هوش اخلاقی بالایی دارد، به شیوه ای که با اصول و عقایدش سازگار باشد، عمل می کند.
ب - مسئولیت پذیری :کسی که هوش اخلاقی بالایی دارد، مسئولیت اعمال و پیامدهای آن اعمال، همچنین اشتباهات و شکستهای خود را نیز می پذیرد.
ج - دلسوزی :توجه به دیگران که دارای تأثیر متقابل است .اگر نسبت به دیگران مهربان و دلسوز باشیم، آنان نیز در زمان نیاز با ما همدردی می کنند و مهربان خواهند بود.
د - بخشش :آگاهی از عیوب خود و تحمل اشتباهات دیگران.
