بخشی از مقاله
چکیده
ارزشهای اخلاقی در سعادت و نیکبختی هر انسان نقش به سزایی دارد و در میان نهادهای اجتماعی، آموزش و پرورش، بیشتر و پیشتر از سایر نهادها و از طریق کتابهای درسی، متولی و مسئول متخلق بارآوردن فراگیران میباشد. کتابهای درسی یکی از مهمترین مراجع و منابع یادگیری دانش آموزان در نظام آموزشی محسوب میشود و محتوای آنها نقش به سزایی در برانگیختن و تأمین نیازها و نیز تسهیل امر یادگیری دانش آموزان دارد. سعی نگارنده در پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کتابهای درسی دوره ابتدایی براساس مؤلفههای موجود در اهداف اخلاقی مصوب دوره ابتدایی است.
نتایج این تحقیق حاکی از آن است که محتوای کتب درسی هدیههای آسمان، مطالعات اجتماعی و فارسی خوانداری دوره دوم ابتدایی بیشترین توجه به »مؤدب و مهربان است« و کمترین توجه به »در برابر رفتارهای ناپسند خود پوزش خواسته و رفتار خود را اصلاح کند« است و با توجه به نتایج حاصله، پیشنهاد میشود ضمن بازبینی و تجدیدنظر در محتوای کتابهای درسی، به اهداف اخلاقی توجه بیشتری شود و نیز فرصت و شرایط بهتر و بیشتری برای پرداختن و نهادینه شدن آن فراهم گردد.
-1 مقدمه
کتاب درسی یکی از مهم ترین منابع یادگیری دانش آموزان در هر نظام آموزشی است و در ایران نیز یکی از مهم ترین نقشها را در برنامههای درسی ایفا میکند. به عبارت دیگر بیشتر فعالیتهای معلم و دانش آموزان حول محور کتاب درسی برنامه ریزی و سازمان دهی میشود. این واقعیت باعث شده تا پژوهشگران متعددی به بررسی و تحلیل محتوای کتابهای آموزشی بپردازند که نتایج این تحقیقات کمک بسیاری به مولفان برای تهیه و تدوین و تالیف این کتابها متناسب با دورههای تحصیلی خواهد کرد. در این مقاله به تحلیل محتوای کتابهای درسی دوره دوم دبستان به لحاظ توجه به اهداف اخلاقی مصوب این دوره پرداخته شده است.
واژه اخلاق جمع خلق است که در لغت به معنای»سرشت و سجیه« آمده است. دانشمندان اخلاق این واژه را در معانی پرشماری به کار برده اند. رایج ترین معنای اصطلاحی »اخلاق« در میان دانشمندان اسلامی عبارت است از:» صفات و ویژگیهای پایدار در نفس که موجب میشوند کارهایی متناسب با آن صفات، به طور خودجوش و بدون نیاز به تفکر و تامل، از انسان صادر شود. - 10 - « اخلاق دانشی است که از اصول و ارزشها صحبت میکند؛ ارزشهایی که ناظر به رفتارها و صفات ارادی مردمان و تمایز آنها از حیث خوبی و بدی، شایستگی و ناشایستگی، نیکویی و زشتی و بایستگی و نبایستگی هستند. - 15 - بیکر، اصول رفتاری را که تصور میشود حامی انسجام کار عملی هستند اخلاق علمی مینامد.
پرداختن به اخلاق در آموزش و پرورش از اهمیت والایی برخوردار است زیرا:
-1 آموزش و پرورش خود بستر توسعه اخلاق در ابعاد مختلف است و دانش آموزان بخش مهمی از هنجارهای اخلاقی را در مدرسه و از طزیق برنامههای رسمی فرا میگیرند. اصولا فراگیری رفتارهای اخلاقی به عنوان اولین گام باید از دوران کودکی و از دامان خانواده و مدرسه آغاز شود.
-2 تاثیرات آموزش و پرورش بر زندگی فردی و اجتماعی پایدار و فراگیر است.برای مثال مردود شدن یک دانش آموز هم باعث کاهش عزت نفس وی شده هم باعث ترک تحصیل و کجروی وی میشود. در اجتماع هم باعث هزینههای گزاف برای جامعه میشود و هم با افزایش تهدیدات اجتماعی رابطه مستقیم دارد.
-3 نظام اموزشی برای سایر سازمانها و نهادهای اجتماعی در جامعه نقش زیر ساخت و الگو را دارد.به گونه ای که قالب کلی هر جامعه را آموزش و پرورش آن جامعه میسازد و از این روست که درستی عملکرد آموزش و پرورش میتواند به درستی عملکرد در جامعه بیانجامد. برنامههای آموزش و پرورش برای ساختن انسانها بیش از هرچیز بر ملاحظات اخلاقی استوار است. با انسان اخلاقی است که میتوان جهانی امن برای زندگی کردن مهیا ساخت. - 9 -
-2 پیشینه پژوهش
پژوهشهای صورت گرفته اندکی در این زمینه وجود دارد که در ذیل به آنها اشاره میشود:
نتایج پژوهش مربوط به شناسایی و طبقه بندی آموزهها و مفاهیم اخلاقی کتابهای درسی مقطع ابتدایی نشان میدهد که به رعایت اصول اخلاقی در پنج پایه دوره ابتدایی اهمیت داده شده است، در حیطه مفاهیم اخلاقی، ارتباط با دیگران، نوعی عدم تعادل مشاهده شده است، بیشتر مفاهیم اخلاقی از طریق کتابهای دینی ارائه شده است، مفاهیم اخلاقی در رابطه با خدا، بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است و طرح مفاهیم اخلاقی در مقطع ابتدایی بیشتر از طریق نظری بوده است.
بررسی نتایج تحقیقات در مورد کتابهای فارسی نشان میدهد که ارائه ارزشهای اسلامی - اصول عقاید، ارزشهای اخلاقی و احکام - مطابق آنچه در تدوین اهداف این دروس ارائه شده است، در کتابهای فارسی ابتدایی و راهنمایی آمده است، اما این کتاب ها، دانش آموزان را با ارزشهای ایرانی، مطابق با آنچه در طرح اهداف این کتب و اهداف مصوب آن آمده است، آشنا نمیسازد. در مورد کتابهای دینی، نتایج بررسی نشان میدهد که مطالب مربوط به ارزشهای انسانی از نظر کمیت و پراکندگی، واجد رتبه یکسانی نبوده است همچنین آموزش دینی و اخلاقی، از طریق کتابهای فارسی، مطالعات اجتماعی و دینی انجام شده است.
در خصوص ارزشهای ایرانی، نتایج نشان میدهد که محتوای کتابهای دینی، به انتقاد و توسعه میراث فرهنگی اهتمام جدی نورزیده است. نتایج بررسیهای این تحقیق، در مورد کتابهای تعلیمات اجتماعی، نشان میدهد که انتخاب محتوای این کتاب ها، در جهت اهداف کلی تربیت اجتماعی است و به موضوعاتی چون، مسائل روز، فرهنگ و ارزشهای آن توجه کرده و به توسعه و درک و فهم دانش آموز از مسائل اجتماعی همت گماشته است. اما محتوای این کتاب ها، مطابق اهدافی که برای آن ترسیم شده است، به ارزشهای اسلامی و اصول عقاید، خصوصا اخلاق و احکام اسلامی نپرداخته است.
نتایج تحقیقی دیگری، حاکی از آن است که در شناسایی و طبقه بندی آموزهها و مفاهیم اخلاقی کتابهای درسی پایه اول دوره راهنمایی، مفاهیم اخلاقی در ارتباط با خود، در ارتباط با جامعه، در ارتباط با دیگران و در ارتباط با جهان به ترتیب بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است و همچنین نحوه خطاب پیامهای اخلاقی بیشتر گروهی بوده است تا فردی. در عین حال برای ارائه آموزههای اخلاقی در ارتباط با جامعه و جهان شیوه غیر مستقیم به کار رفته است
در پژوهشی که به بررسی تطبیق برنامههای درسی دینی و اخلاقی دوره ابتدایی در ایران و چند کشور جهان پرداخته شده است، نتایج نشان میدهد که در کشورهای انتخابی، آموزش اخلاق بیشتر در دورهی متوسطه انجام میشود و این نوع از آموزش، در دوره ابتدایی مورد بی توجهی قرار گرفته است.
در تحلیل محتوای کتابهای علوم اجتماعی و تحلیل محتوای ادبیات کودکان، مشخص شده است که مفاهیم مهربانی، مفید بودن، اجتماعی رفتار کردن مورد توجه قرار گرفته است و دیگر مفاهیم اخلاقی کمتر مورد تأکید قرار گرفته است.
بررسی محتوای داستانهای معاصر کودکان و نوجوانان نشان داده که در تقابل با پندارهای خرافی و آرمانهای مابعدالطبیعی، غلبه نسبی جبر و بی توجهی به چاره اندیشی فردی، در داستانهای عامیانه لحاظ شده است و در داستانهای معاصر تعاون و همبستگی به میزان کمی مورد تأکید قرار گرفته است
فراتحلیل محتوای کتابهای درسی در رابطه با ارزشهای اسلامی- ایرانی نشان میدهد که کتابهای درسی مقطع ابتدایی و راهنمایی در راستای آشناسازی دانش آموزان با ارزشهای اسلامی و ایرانی هم از نظر کمیت مفاهیم درج شده در کتابهای درسی و هم از نظر کیفیت ارائه مفاهیم، نیازمند بازبینی و اصلاح میباشد
در تحقیق توصیفی به تحلیل محتوای کتاب هدیههای آسمان دوره ابتدایی از منظر مولفههای اخلاقی جهان شمول پرداخته شده و نتایج حاکی از آن بوده که بیشترین مولفه اخلاقی که در محتوای کتاب هدیههای آسمانی دوره ابتدایی مورد توجه قرار گرفته است، مولفه دوستی و رفاقت 22/5 - درصد - ، احترام، ادب و نزاکت 15/3 - درصد - ، وفاداری، مسئولیت پذیری، تعهد و وظیفه شناسی 9/5 - درصد - بوده است. همچنین کمترین مولفه که در محتوای کتاب هدیههای آسمانی دوره ابتدایی مورد توجه قرار گرفته است، مولفه فراخ اندیشی 0 - درصد - ، صداقت و درستکاری 2/7 - درصد - ، بیطرفی، انصاف، عدالت و برابری و صلح 2/7 - درصد - بوده است.
در تحقیقی به تحلیل محتوای کتابهای تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی بر اساس مولفههای دموکراسی پرداخته شده و محقق به این نتایج رسیده است که به طور کلی میزان برخورداری از مولفههای دموکراسی در متن و پرسشهای کتاب اول و دوم دوره راهنمایی اصلا رضایت بخش نیست و فقط در کتاب سوم راهنمایی میتوان مولفههایی از دموکراسی مردم سالاری دینی را مشاهده کرد.
نتایج تحقیق دیگری حاکی از آن بوده که در اهداف دورههای سه گانه تحصیلی ایران، مفهوم اخلاقی صلح مورد بی توجهی کامل و مفاهیم اخلاقی شأن و منزلت، گشاده رویی، بردباری، اعتماد، دوستی و رفاقت مورد کم توجهی فراوان قرار گرفته اند و مفاهیم درک و فهم، وفاداری، مسئولیت پذیری، تعهد و وظیفه شناسی، احترام و ادب و نزاکت بیشترین میزان توجه را به خود اختصاص داده اند. همچنین بهترین محمل برای توجه به مفاهیم اخلاق جهانی در اهداف اخلاقی، اجتماعی و اعتقادی کمترین توجه در اهداف فرهنگی- هنری، علمی- آموزشی و زیستی بوده است. همچنین توزیع این مفاهیم اخلاقی در اهداف مصوب دورهها از نظم خاصی پیروی نمیکند، به گونه ای که در برخی از اهداف، توجه به مفاهیم در سطح مطلوب و در همان اهداف میزان توجه به سایر مفاهیم اخلاقی در سطح نامطلوب میباشد. نکته قابل توجه دیگر این است که در دوره متوسطه بیشترین میزان توجه و در دوره ابتدایی کمترین میزان توجه به مفاهیم موردنظر بوده است.
در پژوهشی به تحلیل محتوای کتابهای بخوانیم فارسی دوره ابتدایی، بر اساس اهداف اخلاقی مصوب دوره ابتدایی از دو منظر روش ارائه - مستقیم و غیر مستقیم - ، اهداف اخلاقی مصوب دوره در محتوای کتابهای مذکور و میزان انطباق این اهداف در محتوای کتابها با شرایط روز جامعه پرداخته شده است، که نتایج حاکی از آن است که، روش پرداختن به محتوای کتابها در پنج پایه 61 درصدبه صورت مستقیم و 39 درصد به صورت غیر مستقیم بوده است و در بررسی میزان تطبیق اهداف اخلاقی مصوب دوره در محتوای کتابها با شرایط روز جامعه 1 درصد خیلی زیاد، 32 درصد زیاد، 34 درصد متوسط، 25 درصد کم و 8 درصد خیلی کم بوده است
نتایج بررسی تطبیقی کتاب تعلیمات دینی پیش از انقلاب اسلامی ایران، با کتاب دین و زندگی سال اول دبیرستان حاکی از ان است که، با توجه به شرایط و مقتضیات دوران جدید و به ویژه آینده نگری، به نظر میآید که کتاب تعلیمات دینی پیش از انقلاب اسلامی ایران، به لحاظ محتوایی الگوی مناسب تری را برای برنامه درسی آموزش دینی در سال اول دبیرستان فراهم میآورد.
نتایج بررسیهای بین المللی، حاکی از آن است که در بسیاری از کشورها، اهداف کلی برنامه درسی صبغهی اخلاقی دارد. به عبارت دیگر، در هم تنیدگی برنامههای متفاوت در اخلاق و دین به معنادارتر شدن مفاهیم و معارف دینی کمک کرده است. معرفت دینی و اخلاقی، در رویارویی با تحلیل و تفسیر پدیدههای گوناگون، دانش آموزان را در تقویت و تحکیم ارزشهای اخلاقی یاری کرده است. این رویکرد، جامع اندیشی و قابلیت انتقال یادگیری اخلاق را در موقعیتهای متعدد زندگی برای دانش آموزان فراهم کرده است
