بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی و تحلیل میزان توجه به یکی از مؤلفه های سبک زندگی اسلامی با عنوان جایگاه و نقش والدین در خانواده اسلامی در کتب درسی دین و زندگی دوره متوسطه دوم اجرا شد. روش پژوهش توصیفی و از نوع تحلیل محتوا و رویکرد پژوهش کاربردی بود. جامعه آماری پژوهش کلیه کتاب های درسی دین و زندگی متوسطه دوم در سال تحصیلی 94-95 که با توجه به موضوع پژوهش و محدودیت جامعه آماری از نمونه گیری صرف نظر و کل جامعه آماری به عنوان نمونه در نظر گرفته شد ابزار گرد آوری چک لیست تحلیل محتوای محقق ساخته و نتایج پژوهش با استفاده از شاخص های آمار توصیفی بررسی و تحلیل شد.
با توجه به اینکه نقش نظام آموزشی، معلم و محتوای کتب درسی در انگیزش حس احسان به والدین و بازگرداندن جایگاه و نقش پدر و مادر در تفکر دینی و سبک زندگی اسلامی بسیار مؤثر است، پژوهش حاضر با تکیه بر تحلیل و بررسی محتوای کتب درس دین و زندگی متوسطه دوم به شناسایی آسیب های محتوایی در این زمینه می پردازد نتایج پژوهش بیان کننده آن است که فقط در کتاب دین و زندگی - - 3 به مؤلفه احسان به والدین نسبتاً توجه شده و در کتاب دین و زندگی - - 2 این توجه کاهش یافته و در کتاب معارف اسلامی پایه چهارم فقط به یک مورد بسنده شده است.
کلید واژه : احسان به والدین ، کتب دین و زندگی ، متوسطه دوم
مقدمه
یکی از مسائل اساسی زندگی انسان، مسئله تعلیم و تربیت است. تعلیم و تربیت نیز دارای دامنه گستردهای است. یکی از مهمترین انواع تربیت، تربیت دینی است.انجام این رسالت در کشور ما به عنوان یک جامعه اسلامی، تا حدود زیادی به نهاد آموزش و پرورش واگذار شده است. در درون این نهاد، کتابهای درسی به عنوان یک ساز وکار مؤثر مطرح هستند. محتوای این کتابها میتوانند نقش مؤثری در هدایت و پرورش دینی و اسلامی دانشآموزان ایفا کنند. در تحقق هدف های اموزش و پرورش محتوای کتاب های درسی نقش برجسته دارند زیرا محتوای کتاب بهترین وسیله برای ارتباط ذهن معلم و دانش اموز است و از آنجا که کتاب به عنوان منبع مهم اموزشی تلقی می شود شناخت محتوای کتاب ها از اهمیت بالایی برخوردار است و هر چه بیشتر کتاب ها مورد ارزیابی قرار گیرد غنای مطاب آنها بیشتر می شود و در نتیجه توانایی درک و فهم دانش اموز افزایش می یابد - عبدلی سلطان احمدی وهمکاران، - 10:1392
کتب درسی از پر کاربردترین و مهم ترین رسانه های آموزشی در نظام اموزشی کشورهای مختلف جهان به ویژه نهاد آموزش و پرورش جممهوری اسلامی ایران است که سند مکتوب و مدون تعلیم و تربیت محسوب می شود و فعالیت ها و تجارب یاد گیرندگان بر محور آن سازماندهی می شود - دیبایی صابر و همکاران، . - 30:1389 یونسکو - 2005 - در تعریف کتب درسی می نویسد کتاب درسی ، وسیله اصلی یادگیری است که برای دستیابی به مجموعه خاصی از نتایج آموزشی طراحی شده و از متن ، تصویر و یا متن وتصویر تشکیل شده است اگر برنامه درسی و محتوای کتاب های مربوط هماهنگ و هم سو با اهداف کلی و جزئی نظام نباشد نمی توان نسبت به تحقق هدف های مورد انتظار امیدی داشت - رئیس دانا، . - 88:1374
از آنجا که کتب دین و زندگی ارتباطی مستقیم با زندگی دانشآموزان و نهاد بسیار مهم دین دارد، در میان سایر کتب درسی از جایگاه ویژهای برخوردار است. به همین ترتیب تحلیل محتوای این کتب نیز به منظور حفظ پویایی آنها و نیز تأثیرگذاری بیشتر، چه از لحاظ کیفی و چه کمّی، بر جامعهی مخاطب، اهمیت و ضرورتی دوچندان پیدا میکند.همچنین از آنجا که کتب دین و ندگیز متولّی آموزش زندگی دینمدارانه به دانشآموزان هستند، بنابراین باید محتوای گنجاندهشده در این کتب، پاسخگوی نیازهای زندگی یک دانشآموز مسلمان برای داشتن زندگیای دینی در جهان امروز که جهان ارتباطات است باشد - سالاریان ،. - 1392
کتاب های دینی درصددند تا نظام آموزشی الهی را به مخاطبانشان ارائه کنند از طرف دیگر نوجوانان وجوانان نه تنها درگیر تحولات بلوغ و روند هویت یابی خویش هستند بلکه در عصری زندگی می کنند که در آن به چالش کشیدن تمامی بنیادها و اصول پیشین مباح شمرده می شودهمچنین فضای جهانی شده روز به روز جوانان را با ارزش های متنوع ، متفاوت و گاه متعارضی مواجه می کند که تشویق به انحرافات اجتماعی بخشی از این ارزش است بنابر این در جمع بندی اجمالی انتظار می رود کتاب های دینی همزمان با ارائه دانش شناختی مورد نیاز اطلاعات لازم را در مورد مهارت ها و اداب زندگی اسلامی ارائه دهند و مخاطبانشان را در زندگی فردی و اجتماعی در تشخیص راه از بیراهه یاری رسانند - منطقی ،. - 52:1392
در نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران که بر مبنای جهان بینش اسلامی استوار است انسان مطلوب خصوصیات و ویژگی هایی دارد که مبانی نظری آن در قرآن کریم و نمود عملی آن در وجود مقدس پیامبر - ص - و اهل بیت - ع - تبلور یافته است. - رهنما،. - 1384به عبارت دیگر سبک زندگی هر فرد در جامعه ای متأثر از نوع باورها - جهان بینی - و ارزش های - ایدئولوژی - حاکم بر آن فرد و جامعه است. جهان بینی الهی و ارزش های کمالگرایانه و سع ادت محورانه سبک خاصی از زندگی را شکل می دهند. بنا براین دین در گام نخست با ارائه جهان بینی وایدئولوژی ویژه ای زیربنای شکل دهی به نوع خاصی از زیست انسانی که آنست که دستورالعمل های اخلاقی و حقوقی و فقهی دین ، در واقع به منظور ارائه الگویی از زیست دینی و خدا پسندانه است.
دستور العمل هایی که در حصوزه دین مطرح شده همگی برای ساختن زندگی دینی است. - طباطبایی نقل شده در سبحانی نزاد و همکاران ، 1394 - از مهمترین ابزارهای پرورش انسان مطلوب می توان به سبک زندگی اسلامی اشاره کرد. سبک زندگی اسلامی رامی توان شیوه زندگی فردی و اجتماعی دانست که همه یا بیشتر افراد متدین به اسلام یا قشر مؤثری از جامعه به آن عمل می کند ودر رفتارشان منعکس مشود. - مصباح ،. - 1392 در نتیجه توجه به محتوای گنجانده شده در آنها، از ضرورت والایی برخوردار است. کتاب درسی و محتوای آنها یکی از عناصر مهم آموزش و پرورش، به ویژه در نظامهای آموزشی متمرکز، که کشور ما نیز در آن رده جای دارد، قرار گرفته است.
کتابهای درسی به عنوان وسیله آموزشی فراگیر، زمینهساز تحقق اهداف کلی و آموزشی هستند. در این کتابها، محتواها باید ضمن توجه به اهداف کلی آموزشی، از نظر علمی نیز دارای دقت و اعتبار بالایی باشند یکی از اهداف اصلی آموزشهای دینی، ایجاد هدف در زندگی و معنادار کردن آن و در واقع توجه به عوامل انگیزشی است. رفتار و فعالیتهای انسانها ناشی از انگیزهها یا نیازهای آنان است. » انگیزش پیشرفت عبارت است از گرایش همه جانبه به ارزیابی عملکرد خود با توجه به عالیترین معیارها،تلاش برای موفقیت در عملکرد و برخورداری از لذتی که با موفقیت در عملکرد همراه است - «هنری ماسن ،330:1377،ترجمه یاسایی -
انگیزش بیانگر آن دسته از فرایندهای روانشناختی است که علت برانگیختگی، هدایت و تداوم اعمال ارادی هدفمند است؛ به عبارت کلیتر میتوان انگیزش را حالتی در افراد دانست که آنان را به رفتار و عمل خاصی متمایل میسازد.با توجه به نقش وجایگاه کتاب های درسی در نظام آموزشی ایران به عنوان محصول برنامه درسی و نیز لزوم انتقال ارزش های موجود در آن به دانش آموزان - سبحانی نژاد و همکاران ،82:1394 - کتاب های درسی دین وزندگی دوره متوسطه دوم با هدف بررسی میزان توجه به احترام به والدین به عنوان یکی از مؤلفه های سبک زندگی اسلامی بررسی شدند.کتاب های درسی دین وزندگی متناسب باطرحی است که در قالب راه زندگی تبیین شده است تا دانش آموزان بیاموزند که دین و،شیوه زندگی آن برای رسیدن به سعادت و خوشبختی است.
انسان بطور فطری، زندگی سالم و همزیستی مسالمتآمیز را دوست دارد، و به حسب طبیعت خود، به تمدن علاقمند است و هر تمدنی دارای دو مرحله است: مرحله پست و مرحله برتر آن، بین این دو مرحله مراتبی وجود دارد که باید انسان زندگی خود را با یکی از مراتب آن وفق دهد؛ تا از حد و مرز انسانیت خارج نگردد یکی از ضروریات زندگی انسان تربیت و تعلیم است که محیط خانوادگی انسان در این مسأله مهم، نقش بسزائی دارد؛ زیرا که خانواده، هسته جامعه بشمار میرود و ملت از تک تک افراد تشکیل میگردد؛ اصلاح هر جامعه، در گرو اصلاح افراد آن است از آنجا که مسئولیت اداره این نخستین مدرسه زندگی بر دوش پدر و مادر میباشد -– به جهت این که آنها از آگاهی، فکر، فرهنگ و ادب بیشتری برخوردارند - لذا حقوق والدین اهمیت بسزائی دارد، تا جائی که هیچ حقی بعد از حق خالق هستی؛ خداوند متعال، به حق پدر و مادر - که پشتوانه زندگی فرزندان هستند - نمیرسد - الجلالی،5:1372، ترجمه بیات و اذربایجانی -
قدرشناسی از ولی نعمت امری فطری و طبیعی است و هر انسان طبیعتاً از افرادی که به او احسان نموده و یا خدمت کردهاند تقدیر و سپاس به عمل میآورد .جایگاه پدر و مادر در این مقام بس عظیم و ارزشمند است. خداوند متعال از همان روز نخست که انسان را آفرید و از حضرت آدم و حوا نسل بشر تداوم یافت به توسط پیامبران، مقام و منزلت والدین را بیان کرده و سپاس از زحمات بیدریغ آنان را به فرزندان گوشزد فرمود. قرآن کریم در برخی از آیات وحیانی خویش به این مهم تصریح و عالیترین آموزش اخلاقی را ک در حقیقت کاملترین منشور حقوق بشر میباشد به جهانیان عرضه نموده است. خداوند متعال در این آیات حیاتبخش سپاس از پدر و مادر را در کنار سپاسگزاری و پرستش از ذات خویش بیان داشته است - پاک نیا ,عبدالکریم - 1383:
دین مبین اسلام، برای زنده ماندن ملّتها همبستگی خاصّی را بین افراد آنها لازم دانسته است و از افراد جامعه، نسبت به پدر و مادر که شعاع بستگی انسان به آنها نزدیک تر است، بیشتر سفارش شده است متأسفانه می بینیم که بعضی از جوانان، پدر و مادر پیرِ خود را مزاحم و دست و پا گیرِ زندگی خویش می بینند و سعی در دور شدن از آن ها رادارند. - احمدی واحمدی - 17:1389گرچه عواطف انسانی در مساله حق شناسی به تنهایی برای رعایت احترام در برابر والدین کافی است ولی از ان جا که اسلام حتی در مسائلی که عقل در آن استقلال کامل دارد و هم عاطفه آن را به وضوح در می یابد سکوت روا نمی دارد بلکه به
