بخشی از مقاله
چکیده
کتاب درسی مهمترین و پرکاربردترین رسانهی آموزشی در کشور ایران است. این رسانهی بااهمّیّت در بردارندهی بخشهای نوشتاری، تصاویر و پرسشهایی است که در راستای تحقق اهداف کتاب انتخاب و سازماندهی میشوند. برنامه و محتوای کتاب درسی از عناصر مهم نظام آموزش و پرورش است که به طرق مختلف بر روند آموزش چه به صورت آشکار و چه به صورت پنهان تأثیر میگذارند و در تحقق اهداف آموزش و پرورش نقش اساسی دارد. هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای کتاب فارسی خوانداری پایه دوم ابتدایی سال تحصیلی 94-95 با استفاده از روش ویلیام رومی است.
واحد تجزیه و تحلیل جمله، تصویر و پرسش است، که از طریق میزان شاخص درگیری دانشآموز با متن، تصاویر و پرسشها در دروس کتاب به کمک روش دعوت به پژوهش ویلیام رومی تجزیه تحلیل گردیده است. همچنین به لحاظ تکمیل و ارتقاء اعتبار اطلاعات، نتایج یافته ها در اختیار یک نفر از مدرسین با تجربهی دانشگاه فرهنگیان قرار گرفت.
نتایج حاضر نشان دهنده ی این است که متن با ضریب درگیری 0/12، غیر فعال بوده و نیاز به بازنگری و تجدید نظر اساسی دارد. ضریب درگیری تصاویر عدد 2/37 به دست آمده که نشان دهندهی فعال بودن تصاویر کتاب است؛ در ضمن پرسش های این کتاب به دلیل دارا بودن ضریب درگیری 0/84 فعال است.
-1 مقدمه
در نظام آموزش و پرورش متمرکز ایران در بسیاری از موارد، کتاب درسی تنها رسانهی آموزشی است که در اختیار معلم قرار دارد و فرآیند تدریس و یادگیری تنها با اتکا به محتوای برنامهی درسی، مفاهیم و ارزش های مطرح شده در آن صورت می پذیرد و از سوی دیگر، انواع ارزشیابی های تحصیلی، امتحانات و گزینش های متعدد بر مبنای محتوای کتاب های درسی صورت میگیرد، کتاب به منزله ی برنامه ی آموزشی بسیار مهمی تلقی شده فلذا محتوای آن جای تعمق و بررسی فراوان دارد. بازنگری، تجدید نظر و اصلاح برنامه و محتوای کتابهای درسی زمینهی رشد و پیشرفت تحصیلی را فراهم میآورد .
همچنین محتوای برنامه درسی از نظر نقشی که در تحقق اهداف آموزشی ایفا می کند، از اهمیت خاص برخوردار است. محتوای مطلوب کتاب های درسی میتواند دانشآموزان را به چالش فکری وا دارد و از جمود فکری و ذهنی رها سازد و پاسخگوی نیازمندیهای عصر جدید انسانها باشد. این واقعیت باعث شده است که صاحب نظران و پژوهشگران، بررسی محتوای آموزشی دوره های تحصیلی را با توجه به نیازهای فراگیران مورد بررسی و تحلیل قرار میدهند.
از طرف دیگر یکی از اهداف و نیازهای مبرم نظام آموزشی هر کشور، برنامهریزی، تدوین، تغییر و روز آمد کردن کتابهای درسی است. برنامهریزی و تدوین کتابهای روز آمد سبب میشود تا دانشآموزان با سیر و تحول پیشرفت جهان و کشورمان همگام شوند .
برای رسیدن به این امر مهم باید عوامل چند بعدی که بر دستیابی به این اهداف تاثیرگذار هستند بررسی گردد و اطمینان از این تناسب، نیاز به بررسی و تحلیل محتوا دارد گرچه در رابطه با کتابهای درسی تحلیل های مختلفی را میتوان انجام داد، اما یکی از این تحلیلها که برای برنامهریزان درسی، مؤلفین و تصمیم گیرندگان برنامههای درسی بسیار مفید و ضروری است، همان تحلیل محتوایی میباشد که از مباحث کاربردی است. پژوهشگران با استفاده از این روش، به وارسی داده های خود می پردازند. این روش کمک میکند تا مفاهیم و اصول، نگرشها، باورها و کلیهی اجزای مطرح شده در قالب دروس کتاب، مورد بررسی علمی قرار گیرد و با اهداف برنامهی درسی، مقایسه و ارزشیابی شوند.
-2 تعاریف مفاهیم عملیاتی
تحلیل محتوا: روشی است که کمک می کند تا مفاهیم و اصول، نگرشها، باورها و کلیه اجزای مطرح شده در قالب دروس کتاب، مورد بررسی علمی قرار گیرد و با اهداف برنامه درسی، مقایسه و ارزشیابی شوند.
دوره ابتدایی: 6 سال اول آموزش عمومی که معروف به دبستان است و شامل دو دورهی سه ساله اول و دوم میباشد.
کتاب فارسی خوانداری دوم ابتدایی: کتابی شامل مطالبی در ارتباط با مهارت خواندن و نوشتن و زبان آموزی است که در تمام پایه های دوره ی ابتدایی تدریس میشود. کتاب فارسی پایهی دوم کتابی است مشتمل بر 117 صفحه و در سال تحصیلی 1394-95 مورد استفاده قرار میگیرد.
ویلیام رومی: ویلیام رومی یکی از صاحب نظران تعلیم و تربیت است. او کتاب خود را به نام »تکنیکهای پژوهشی در آموزش علوم« در سال 1986 ارائه کرد. روش او چنان که خود او معتقد است، یک روش تحلیل کمّی است که به توصیف عینی و منظّم محتوای آشکار مطالب درسی و آزمایشگاهی میپردازد. روش تحقیق او دارای مراحل مختلفی است که در انجام تحقیق به آنها اشاره شده است.
-3 ضرورت و اهمیت تحلیل محتوا
از آن جا که برنامه ریزی، تدوین، تغییر و روز آمد کردن کتاب های درسی یکی از الزامات نظام آموزشی است، تحلیل و بررسی علمی آن نیز اهمیت مضاعف دارد. در این راستا یکی از فاکتورهایی که در سال های اخیر آبستن تغییرات زیادی بوده است کتابهای درسی می باشد که هم از لحاظ متون درسی و هم از جانب تصاویر و پرسشهای استفاده شده در این کتابها تغییرات زیادی را به خود دیدهاند و باید اذعان نمود که همه این تغییرات با هدف هر چه فعال نمودن دانشآموزان در کلاس درس انجام شده است و حساسیت تحلیل محتوا زمانی بیشتر می شود که بدانیم در اکثر موارد کتب درسی نه تنها به عنوان تنها رسانه آموزشی است که در فرآیند یاددهی- یادگیری در اختیار معلم قرار میگیرد بلکه مطالب نوشتاری تدوین شده برای کودکان اعم از ادبیات، کتابهای درسی، داستانی و تصویری مهمترین منبع تقویت انگیزه پیشرفت آنهاست .
چرا محتوا را تحلیل می کنیم؟
پاسخ این سوال در یک جمله می تواند چنین باشد: یافتن نسبت بین اهداف و محتوا به منظور بهبود محتوای موجود، علت اصلی تحلیل محتوا خواهد بود. اما موضوع به همین جا ختم نمیشود. چنانچه در تعاریف مختلف از محتوا نیز مشاهده شد، محتوا دارای عناصر متعدد و پیچیده ای است، ضمن آن که جنبه های مختلفی را نیز در بر دارد. از این رو یکی از دلایل تحلیل محتوا تشخیص این عناصر و آن جنبه هاست. مسلماً در صورتی که اجزای مختلف محتوا شناخته شده و دسته بندی گردد درک آن ساده تر و انتقال آن مقدور تر خواهد بود.
-4 پیشینه تحقیق
تحقیقی در سال 1380 تحت عنوان »ارزشیابی محتوای کتاب فارسی جدیدالتألیف اول ابتدایی - کتاب بخوانیم - بر اساس روش ویلیام رومی« انجام گرفته که نتایج نشان داده میزان بهکارگیری شیوهی ارائهی فعال محتوا بر اساس روش ویلیام رومی در ارائهی متن و تصاویر رعایت نشده است و احتیاج به بازبینی و بازنگری دوباره دارد اما پرسشها به صورت فعال ارائه شده است
در تحلیل دیگری که در سال 1394 در مورد »کتابهای درسی فارسی و علوم اجتماعی پایهی ششم ابتدایی از حیث توجه به هویت ملی بر محور استانداردهای مصوب« انجام گرفته چنین نتیجه گیری شده است که، در کتابهای اجتماعی و فارسی بخوانیم به برخی نمادها مثل جغرافیا و مکان طبیعی- ملی، مشاهیر ایرانی و فرهنگ در حد نسبتاً مناسب توجه شده است. به برخی نمادها مثل پرچم، سرود ملی، تقویم رسمی، قومیت، ادبیات ملی، اساطیر ایرانی، مکان تاریخی و ملی و هنر ایرانی کم توجهی شده است و به برخی نمادها مثل دینصلاًا توجه نشده است؛ بنابراین طبق نتایج این پژوهش محتوای - متن و تصویر - کتابهای اجتماعی و فارسی بخوانیم به طور متعادل و متوازن به موضوع نمادهای هویت ملی نپرداخته است.
تحقیقی در سال 1386 تحت عنوان »تحلیل محتوای کتابهای فارسی سال اول دبستان در ایران« با استفاده ازروش توصیفی تحلیل محتوا انجام گرفته که در آن متون نوشتاری درسها، تصاویر و تمرین های کتابهای مذکور بر اساس هدفهای جزیی، مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج به دست آمده مبیّن آن بود که%25/7 از هدفهای جزیی بدون متن نوشتاری، %43/1 از هدفهای جزیی بدون تصویر و %14/7 از هدفهای جزیی بدون تمریناند. بنابراین نیمی از هدفهای جزیی برنامه با الگوی نظری تحقق هدفهای یادگیری خواندن و نوشتن مطابقت ندارد که میتواند امر آموزش را با مشکل مواجه سازد.
پژوهشی در سال 1387 به »تبلور هویتملّی در کتابهای فارسی دوره ابتدایی« با استفاده از روش تحلیل محتوای ویلیام رومی پرداخته است؛ به این منظور فراوانی واژهها، تصاویر، شعرها، داستانها و نثرهای کتاب فارسی پنج سال دوره ابتدایی - نظام 5 پایهی قدیم - را بررسی کرده، میزان ارتباط آنها را با مؤلّفههای بیانگر هویتملّی ایرانیاناز بُعد ایرانی بودن مورد سنجش و مطالعه قرار داد بررسی های انجام شده نشان داد که میزان توجه به مقولههای هویتملّی مورد بحث در کتابهای بررسی شده در حدود %7 کل محتوای کتابها بوده است که بخش ناچیزی را تشکیل میدهد.
در سال 1390 تحقیقی با عنوان »تحلیل محتوای کتاب درسی زبان فارسی 1 به روش ویلیام رومی« به بررسی فعال یا غیر فعال بودن ارائه، تدوین و تنظیم محتوای آن پرداخته است. با توجه به نتیجهی به دست آمده - 0/08 - در شاخص درگیری کل، کتاب هم از لحاظ متن، تصاویر، نمودار، فعالیتها و پرسشها میتوان گفت که کتاب زبان فارسی 1 از لحاظ میزان دعوت به پژوهش و فکر کردن بسیار ضعیف است. فقط در قسمت فعالیتها –که فعال بودن این بخش ذاتی است– حداقل میزان دعوت به پژوهش به دست آمد اما سؤالات درس با ضریب درگیری 0/9 بسیار عالی و به صورت فعال ارائه شدهاند.
در »تحلیل محتوای روان خوانی های کتاب فارسی پنجم و رابطهی آن بر پیشرفت مهارت خواندن در دانشآموزان« که در سال 1393 انجام گرفت، هشت روان خوانی از کتاب مذکور را از طریق فرمولهای خوانایی گانینگ و ویلیام رومی مورد بررسی قرار داده است. نتایج نشاندهندهی ضعف کتاب فارسی پنجم در بخش روانخوانی میباشد.
پژوهش دیگری تحت عنوان »تحلیل محتوای کتاب فارسی بخوانیم پنجم ابتدایی بر اساس روش ویلیام رومی« در سال 94 صورت گرفته است.
