بخشی از مقاله
چکیده
توجه به برنامه های توسعه طی دهه های اخیر به تدریج به پارادایم نوین و مسلطی در ادبیات نظری و علمی رایج در باب توسعه و برنامه ریزی شهری تبدیل شده است. این الگو اگرچه ناظر به برداشت ها و تفسیرهای گوناگون است، اما در مجموع بر پایداری و استمرار توسعه برای همگان و نسل های آینده طی زمان و بر همه جانبه نگری ابعاد پیچیده اقتصادی، اجتماعی و زیست - محیطی فرآیند توسعه در سطح یک کشور یا شهر تاکید دارد. مهمترین دغدغه های که موجبات تعمق و توجه جدی صاحبنظران و برنامه ریزان را به سوی مفهوم برنامه توسعه جلب نموده است. از این منظر برنامه توسعه به عنوان یکی از اهداف مهم و کلیدی جوامع و دولت ها امروزه دارای جایگاه و اهمیت ویژه ای در طرح ها و برنامه ریزی های جامع و کلان رشد و توسعه ای کشورهاو حتی در سطوح گوناگون مورد بحث کنفرانس ها، سازمان ها و نهادهای بین المللی می باشد. با توجه به اهمیت و توجه به برنامه توسعه، در این مقاله نیز به بررسی این موضوع پرداخته شده و تلاش شد تا شناسایی نقاط قوت و ضعف برنامه ششم توسعه روستایی بر اساس مدل SWOTانجام شود.
.1 مقدمه
اندیشه برنامه توسعه از جنبه های بسیار گسترده مطالعات در امور توسعه است. ارائه یک تعریف مشخص در این رابطه زیاد ساده نیست، اما سعی می شود معنی برنامه توسعه از بین مفاهیم، اصول، و تاریخچه مطالعات کاربردی تشریح شود. اندیشه برنامه توسعه تنها در ارتباط با تحولات تاریخی مطرح نمی شود، بلکه در این رابطه توسعه خردمندانه علوم مختلف و دانش اجتماعی نیز مطرح است - میرعرب رضی، . - 4 :1395 جامعه شناسان توسعه، مقوله ی توسعه را در برابر مقوله رشد قرار می دهند. مفهوم رشد به پیشرفت و ترقی جامعه در ابعاد مادی و عینی، به ویژه تولید اقتصادی، اشاره دارد، در حالی که مفهوم توسعه در بردارنده ی پیشرفت و ترقی جامعه در تمامی ابعاد زندگی است. از این رو، در ادبیات مربوط به توسعه از توسعه ی اقتصادی، توسعه ی سیاسی، توسعه ی اجتماعی، توسعه ی فرهنگی و توسعه ی انسانی سخن به میان می آید.
صاحب نظران کلاسیک علوم اجتماعی چنین تصور می کردند که پیشرفت جامعه ی انسانی در گرو رشد و توسعه ی اقتصادی است، اما بعدا ملاحظه کردند که در کنار رشد و توسعه ی اقتصادی، جامعه نیازمند برخی ضروریات دیگر، از جمله توزیع عادلانه ی درآمدها، شکوفایی استعدادهای گوناگون و شخصیت انسانی، سلامت جسمانی و روانی، افزایش امید به زندگی، برقراری برابری های اجتماعی، تحقق آزادی، برقراری ارتباطات انسانی اجتماعی به دور از انواع سلطه، و به طور کلی، تحقق یک جامعه مدنی و انسانی است. از این رو، امروزه گفته می شود تمامی انواع توسعه وسایلی هستند برای تحقق یک جامعه ی مدنی و انسانی.
چنین جامعه ای را می توان یک جامعه ی توسعه یافته در معنای واقعی آن به شمار آورد. مهم ترین نکاتی که در تعریف توسعه باید مد نظر داشت عبارتند از این که، اولا باید توسعه را یک مقوله ی ارزشی به شمار بیاوریم، ثاناًی باید آن را جریانیچند بُعدی و پیچیده بدانیم،و ثالثاً باید به ارتباط و نزدیکی آن با مفهوم بهبود توجه داشته باشیم - نوابخش و ثابتی، . - 38 :1394 در ادامه مقاله در ابتدا چهارچوب نظری برنامه توسعه ارائه می شود و به دنبال آن شاخص های مورد توجه در برنامه توسعه، موانع اجرای مطلوب برنامه ششم توسعه، تشریح تکنیک تجزیه و تحلیل محیط داخلی و خارجی و در انتهای مقاله تجزیه و تحلیل برنامه توسعه ششم بر اساس تکنیک SWOT مورد بررسی قرار می گیرد.
.2 چهارچوب نظری برنامه توسعه
توسعه اغلب به عنوان یک رویکرد توسعه ی ایده آل و مطلوب در نظر گرفته می شود. اگرچه، عدم وجود معانی تثبیت شده، شفاف و پذیرفته شده به نبود یک اتفاق نظر برحسب تمایز توسعه ی پایدار مربوط می شود، و مفهوم توسعه پایدار از سایر توسعه ها متمایز و متفاوت می باشد. توسعه پایدار به عنوان یک پدیده ی پیچیده باقی می ماند، و با فعالان بسیاری - دولت ها، شرکای توسعه، پژوهشگران، محققین - با هدف توانمندسازی کشورها جهت حرکت در مسیر پیشرفت درگیر است. بنابراین، تحقق توسعه پایدار شامل اجرا و پیاده سازی مداوم و مستمر برنامه ها با سودها می باشد. متاسفانه، در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، تمایزی بین توسعه پایدار و دیگر فرم های توسعه اغلب مشهود نیست - Cobbinah et al, 2015: 3 - .در حقیقت نگاه انسان مدارانه در کنار توجه به محیط زیست اولین برداشتی بود که از اصول و مبانی توسعه در نمای پایدار آن دریافت می شد - Zhu, 2012: 78 - .عدالت اجتماعی و عدالت در تخصیص منابع توسعه بدون تضعیف شرایط دیگر حوزه های توسعه استنباط دقیقی است که پایداری برای توسعه در شهرها به ارمغان آورده است.
مسئله ای که امروزه خود را از برنامه ریزی شهری حتی به طراحی در شهرها نیز کشانده و ادبیات نظریه ی خاصی را برای داشتن شهرهای قاب زندگی به وجود آورده است - Varol et al, 2011: 9 - .توسعه پایدار یکمفهوم سه بُعدی متشکل از انرژی، محیط و اقتصاد است که هیچکدام بر یکدیگر برتری ندارند. اگرچه انرژی تجدیدشدنی برای تداوم پذیری و پایداری یک شاخص بسیار ضروری و مهم می باشد، اما توسعه پایدار مطلوب را بدون محافظت از محیط و در نظر گرفتن و بررسی شاخص های اقتصادی نمی -توان، فراهم کرد - Ozturk & Yuksel, 2016 : 1261 - .توسعه پایدار یک نوع مدل توسعه است که هدف آن دستیابی به تعادل بین رشد اقتصادی، کیفیت زندگی و محافظت محیطی بلند مدت بدون افزایش مصرف منابع طبیعی بیش از ظرفیت زمین می باشد - Duran et al, 2015: 812 - .مفهوم برنامه در ساختار نگرانی های محیطی شکل گرفته است.
در زمینه ی توسعه ی پایدار، تلاش هایی صورت گرفته اند که این تلاش ها ممکن است به عنوان تلاش های موفقیت آمیز جهت تلفی ق کردن و پیوند دادن دو الگوی متضاد دیده شوند. رشد اقتصادی ماندگار - پایدار - ، و حفاظت موثر و کارآمد از محیط و منابع طبیعی که مجبورا در معرض محدودیت هایی جهت رشد قرار دارند. به دنبال این امر، اجلاس جهانی بر روی توسعه ی اجتماعی در کپنهاگ در سال 1995، بر نقش کلیدی و مهم توسعه ی پایدار در تضمین اثربخشی و توسعه ی اجتماعی جهانی تاکید کرده است - . - Hak et al, 2016: 565 امروزه، مدیران توسعه پایدار را به عنوان یک مولفه ی ضروری برای استراتژی سازمان در نظر میگیرند هنگامی که در حال تدوین برنامه های مسئولیت پذیری اجتماعی سازمان هستند - . - Abdulrazak & Ahmad, 2014: 238
.3 تکنیک تجزیه و تحلیل محیط داخلی و خارجی
در روش SWOT، از یک ماتریس چهار در چهار برای تجزیه و تحلیل عوامل موجود استفاده می شود. در هر یک از خانه های ماتریس، یکی از عوامل مؤثر در سیستم قرار داده می شود که در ارتباط با یکدیگر مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند. در هر یک از این موارد، نقاط قوت و ضعف، فرصتهای موجود برای استفاده سازمان و عوامل تهدیدکننده - محدودیت ها - ، در بُعد داخلی و خارجی به صورت درون و برون سازمانی مورد بررسی قرار می گیرند. با توجه به عوامل به دست آمده، چهار دسته استراتژی از ماتریس استخراج می شود که عبارت اند از - جدول - - 1امینی و سماواتیان، 1
➢ استراتژی: SO با استفاده از این استراتژی ها، شرکت به دنبال استفاده حداکثر از قوت ها برای بهره گیری حداکثر از فرصت هاست.
➢ استراتژی : ST با بکارگیری این استراتژی ها شرکت تلاش می کند با توجه به نقاط قوت خود، تهدید های محیطی را خنثی کند.
➢ استراتژی : WO با بهره گیری از این استراتژی ها، شرکت به دنبال کاهش نقاط ضعف و بهره گیری هر چه بیشتر از فرصت های محیطی است.
➢ استراتژی : WT با استفاده از این استراتژی ها شرکت تلاش می کند تا آنجا که می تواند با نقاط ضعف و تهدیدها مبارزه کند مانند ادغام، انحلال و غیره.
4. ارزیابی محیط خارجی برای شناسایی فرصت ها و تهدیدات موجود برنامه توسعه
در ابتدا در این بخش فرصت هایی که برای برنامه توسعه ششم روستایی وجود دارد شناسایی شده و در ادامه تهدیدات مربوطه ارائه می شود:
.1-4 فرصت ها
➢ صدور سند مالکیت اراضی کشاورزی واقع در خارج از محدوده قانونی شهرها و شهرک ها و روستاها به نام مالکین قانونی آنها از طریق سازمان ثبت اسناد و املاک کشور تا پایان برنامه ششم؛
➢ سیاستگذاری، برنامه ریزی، راهبری و نظارت در امور توسعه روستایی زیر نظر رئیس جمهور؛
➢ تخصیص و پرداخت اعتبارات روستایی و عشایری در طول برنامه توسعه ششم به میزان ارقان بودجه مصوب سالیانه؛
➢ استفاده از نیروهای متخصص و کارآفرینان بخش آب و کشاورزی با اولویت ساکنین روستاها برای احیاء و بهره برداری؛
➢ مدیریت یکپارچه و منسجم زمین برای تأمین مسکن و توسعه روستا در چارچوب طرح های توسعه و عمران؛
➢ اختصاص یارانه کارمزد تسهیلات مسکن به سازندگان واحدهای مسکونی ارزان قیمت و استیجاری در چارچوب ضوابط و استانداردهای مصوب در شهرهای کوچک و متوسط و کلیه روستاهای کشور برای گروه های کم درآمد، کارگران ، کارمندان و زنان سرپرست خانوار؛
➢ اعطای کمک های اعتباری و فنی برای بهسازی و نوسازی مسکن روستایی و حمایت از ایجاد کارگاه های تولید و عرضه مصالح ساختمانی و عرضه کنندگان خدمات فنی؛
.2-4 تهدیدات
➢ اجرای نادرست عملیات پخش سیلاب در حوزه های روستایی و سایر اراضی کشاورزی و منابع طبیعی به میزان یک و نیم میلیون هکتار به منظور ایجاد مراتع مشجر، تبدیل اراضی بیابانی به زراعی و تغذیه آبخوانها؛
➢ عدم بهره گیری از قابلیتهای محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناطق روستایی کشور، ازطریق توسعه منابع انسانی، تنوع بخشی به فعالیتهای اقتصادی، ساماندهی نظام ارائه خدمات سطح بندی شده و اصلاح نظام برنامه ریزی توسعه روستایی ، با تأکید بر افزایش هماهنگی و محلی نمودن فرآیند آن؛
➢ عدم تصویب طرحهای توسعه و عمران و سلسله مراتب خدمات روستایی در قالب برنامه های توسعه استان، با رعایت سیاست های مصوب شورای عالی معماری و شهرسازی؛
➢ عدم پوشش بیمه در جبران خسارت ناشی از حوادث غیر مترقبه؛
➢ عدم طراحی روشهای لازم برای افزایش بهره وری و درآمد روستائیان و عشایر، ایجاد فرصتهای اشتغال به ویژه در دوره های زمانی خارج از فصول کاشت و برداشت با رویکرد مشارکت روستائیان و عشایر، با حمایت از صندوق قرض الحسنه توسعه اشتغال روستایی و صندوق اشتغال نیازمندان؛
5. ارزیابی محیط داخلی برای شناسایی فرصت ها و تهدیدات موجود برنامه توسعه در ابتدا در این بخش نقاط قوت برنامه توسعه ششم روستایی معرفی شده و به دنبال آن نقاط ضعف این برنامه نیز ارائه می شود:
.1-5 نقاط قوت
➢ انتخاب خبرگان ثبتی برای تهیه نقشه های تفکیکی منطبق با بافت منطقه؛
➢ مقاوم سازی خانه های روستایی در مقابل زلزله و بهینه سازی ساخت و سازها در مصرف انرژی
