بخشی از مقاله
چکیده :
ضرورت تعامل و تقریب بین آراء و نظریات فقهی مذاهب مختلف اسلامی، از بایستههای تمدن بزرگ اسلام و نظام قانونمند آن، به شمار میآید. بدین جهت، فقه امامیه همواره تأمل در این مهم را مورد تأکید قرار داده است. از این رو طرح برداشتهای مختلف از واژه تقریب، سیر تحولات و تطورات فقه امامیه در این عرصه و تلاشهای علمی فقها در زمینه تجمیع و ارزیابی دیدگاههای فقهی فریقین، خالی از فایده نمیباشد؛ بویژه آنکه در عصر حاضر با ظهور انقلاب کبیر اسلامی در مرکزیت فقاهت شیعی، در راستای تحکیم بنای وحدت، تلاش و حمایت های وافر امام راحل - ره - و مقام معظم رهبری من جمله صدور فتاوای تقریبی و تدوین منشور وحدت اسلامی و... گام بزرگی درجهت تحقق آرمان اتحاد و همزیستی در جهان اسلام محسوب میشوند.
-1 مقدمه
اهمیت وحدت امت اسلامی و تقریب اندیشهها و رفتارها از موضوعاتی است که در تمام ادوار و زمانها مسئلهای مهم و ضروری بوده است؛ خداوند متعال در قرآن دعوت به اعتصام به حبلاالله را مقرون جمع نموده و از تفرق و تنازع برحذر داشته است از این رو مسلمانان همواره باید آن را اصلی اساسی تلقی کنند و فقها و دانشمندان و بزرگان زنی تمام همّ و غم خود را برای دستیابی به این مهم به کار بندند. فقهای امامیه نیز از دیرباز بر اهمیت موضوع تقریب تأکید داشتهاند و در کتب خود نیز اصل را بر این مسئله قرار دادهاند و تاکنون نیز تلاشهای فراوانی در این زمینه انجام گرفته است.
ازجمله مواردی که برای تحقق تقریب باید به آن توجه ویژه داشت این است که تمامی مذاهب همواره باید بر مشترکات مذهبی تکیه داشته باشند . با مطالعه منابع فقهی هر یک از مذاهب بهطور جداگانه درمییابیم که فقها در برخی موارد همگی بالاتفاق یک نظر واحد دارند و در قسمتهایی نیز گاهی نظرات متفاوتی ارائه نمودهاند؛ وقتی در پی علت این تفاوت برمیآییم متوجه میشویم که ابزار و روش هر فقیه برای رسیدن به حکم قطعی با دیگری متفاوت است.
حال وقتی این موضوع را به طور گسترده و در تمامی مذاهب اسلامی بررسی نماییم این تفاوت آراء بیشتر خود را نشان خواهد داد و این یکی از محسنات این کار است که وقتی چند نظر متفاوت در مسئلهای بیان میگردد زمینه تحقیق و بررسی را نیز بیش از پیش ایجاد خواهد نمود و باعث پویایی و اجتهاد بیشتر در مسائل فقهی خواهد گردید . البته باید به این نکته توجه داشت که موارد مشترک میان مذاهب اسلامی فراوان وجود دارد و این مشترکات در مقایسه با اختلافات، درصد زیادی را به خود اختصاص داده است.
با نگاهی به گذشته درمیابیم که در طول تاریخ شاخص عزت، انس و الفت بوده و هر زمان اختلاف ایجاد شده است، اقتدار مسلمین خدشهدار شده و دشمنان توانستهاند بر آن تفوق یابند و از اختلافات ایجاد شده در راستای منافع خود بهره ببرند و همواره خواهان ضربهزدن بر پیکره مسلمین بودهاند؛ اما به مدد فقیهان بزرگ و منادیان تقریب در کار خود موفق نشدهاند و در آینده نیز راه به جایی نخواهند برد. نگارنده در این نوشتار سعی در بیان مشترکات فقهی میان مذاهب و بررسی تقریب در فقه را دارد تا به سهم خود گامی هرچند کوچک در جهت ایجاد تقریب بردارد.
از آنجایی که موضوع تقریب در منابع فقهی دارای پیشینهای قدیمی است و شیخ مفید از جمله نخستین فقهایی است که موضوع تقریب را بررسی نموده و کتاب »الاعلام بما اتفقت علیه الامامیه من الاحکام« را در این زمینه تألیف و فقه را به صورت مقارن ارائه نموده است. در ادامه تعریف جامع و دقیقی به لحاظ لغوی و اصطلاحی در مورد تقریب ارائه میشود و نظرات مختلف بیان میگردد و فقهایی که بعد از زمان پیامبر تا عصر حاضر تلاشهایی درجهت تقریب در فقه داشتهاند و یا تألیفاتی در جهت آن انجام دادهاند مطرح گردیده و با تأکید بر اندیشههای فقهی حضرت امام - ره - و مقام معظم رهبری اهمیت موضوع تقریب مشخص میگردد.
-2 تعاریف و مفاهیم
2-1 فقه
فقه در لغت به معنای فهم عمیق و نافذ به کار رفته و این معنا با مطلق فهم تفاوت دارد و گفته شده است که فقه، فهم همراه با استنباط است ؛ پیامبر - ص - نیز درباره ابنعباس چنین دعا فرموده است: »اللهم علمه فی الدین و فقهه فی التأویل« که »خداوندا او را عالم در دین و فقیه در تأویل قرار بده.
در اصطلاح مشهور فقها، فقه عبارت است از »علم به احکام فرعی شرعی، به استناد دلایل تفصیلی آنها.
براساس دیدگاه امام خمینی رحمه االله علیه فقه، تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است. و این فقه است که در عرصه عمل جاری است و زمان و مکان در آن نقشی تعیین کننده دارد؛ فقه توان حل مشکلات سیاسی، اقتصادی، حقوقی، فرهنگی، اجتماعی و نظامی و هدایت جامعه بزرگ اسلامی و غیراسلامی را دارد.
2-2 تقریب مذاهب اسلامی
تقریب از ریشه قُ»رب« به معنای نزدیک کردن و نزدیک گرداندنی و مخالف بُعد - دوری - ذکر شده است. برداشتهای متفاوتی ممکن است از مفهوم تقریب مذاهب وجود داشته باشد
3 نقش عوامل فقهی در تقریب مذاهب
همه فقها و دانشمندان اسلامی با عنایت به اینکه خداوند متعال فرموده است:
که »ای اهل ایمان از خدا و پیامبر اطاعت کنید و از کارداران و فرمانروایان مسلمان خود فرمانبرداری نمایید و اگر در چیزی اختلاف داشتید آن را به خدا و پیامبر برگردانید اگر به خدا و روز آخرت ایمان دارید. این کار برای شما بهتر است و فرجام بهتری به دنبال دارد« و همچنین .« برای استنباط احکام به قرآن و سنت مراجعه میکنند اما از آنجا که فروع دینی نامحدود است و در اصولی چون اجماع، عقل، قیاس، استحسان، مصالح مرسله و سد ذرایع میان فقها و اصولیون اختلاف نظر وجود دارد، به تبع آن در مسائل فقهی نیز میان فقها اختلاف نظر بهوجود میآید.
اندک تدبری در آثار و متون اسلامی پی میبریم که اختلاف نظرهای فراوانی در حوزه استنباط احکام و مسائل فقهی میان اندیشمندان اسلامی وجود دارد و همچنین اختلاف نظرها، مذاهب گوناگونی را بهوجود آورده است. مهمترین مذاهب فقهی که به رسمیت شناخته شدهاند و پیروان زیادی دارند عبارتند از: مذهب حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی از اهل سنت و مذهب اثنی-عشری و زیدی از شیعه و مذهب اباضی.
در مورد پیشینه این نوع اختلافات باید گفت: اختلاف نظر در مسائل فقهی از همان زمان اصحاب و از زمان رحلت رسول خدا - ص - آغاز و تاکنون ادامه دارد. به این ترتیب حتی میان اصحاب رسول گرامی اسلام نیز اختلاف نظر در مسائل فقهی وجود داشته است. دلیل این اختلاف نظر آن بود که گاه یک صحابی حکمی را در قضیهای شنیده بود، در حالی که دیگری از آن بی خبر بود و لذا دومی اجتهاد میکرد و این اجتهاد چه بسا موافق یا مخالف نظر دیگری میبود؛ و یا اینکه گاه عملی را عدهای از اصحاب از رسول خدا نظارهگر میشدند
