بخشی از مقاله
چکیده
هدف اصلی انجام این تحقیق، شناسایی میزان سرمایه اجتماعی شهروندان شهر گرگان بوده است. در راستای دستیابی به این مهم، با استفاده از روش تحقیق توصیفی و پیمایشی تلاش گردیده است تا به سؤال اصلی تحقیق پاسخ داده شود شناخت وضعیت سرمایه اجتماعی و ابعاد آن - اعتماد اجتماعی، تعامل اجتماعی و مشارکت اجتماعی - میباشد. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه شهروندان شهر گرگان در سال 1393 بودهاند. بر اساس فرمول منطقی کوکران، نمونه ای با حجم 407 نفر به روش تصادفی طبقهای متناسب انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتهاند.
ابزار سنجش، پرسشنامه محقق ساخته بوده که اعتبار آن از طریق اعتبار صوری و پایایی آن با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ - 0/762 - مورد تأیید قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان داده است که میانگین سرمایه اجتماعی به طور متوسط 2/64 از 5 است که حاکی از حد متوسط این مفهوم می باشد. همچنین نتایج سایر یافتهها نیز نشان داده است که بین سرمایه اجتماعی با متغیرهای زمینهای همچون سن، تحصیلات و طبقه ذهنی پاسخگویان رابطه معناداری وجود دارد. شناسایی تفاوت میزان سرمایه اجتماعی بر حسب وضعیت تأهل نیز، تفاوت قابل ملاحظهای را در میزان سرمایه اجتماعی متأهلین و غیر متأهلین نشان داده است؛ بطوریکه میزان سرمایه اجتماعی متأهلین بیش از مجردین به دست آمده است.
-1مقدمه و بیان مسئله
انسان به طور ذاتی در تعامل و تقابل با دیگران نیازهای خود را بر طرف ساخته و گذران امور میکند. اثرات این کنشها و کنشهای متقابل و نقش آنها تا حدی است که حذف آن، زندگی را غیر ممکن میسازد. اما در این میان دانشمندان علوم اجتماعی با نگرشی کنجکاوانه در جوامع، به شناسایی این کنشها پرداخته و به مجموعه عواملی پی بردهاند که آن را سرمایه اجتماعی نامیدهاند. مفهوم سرمایه اجتماعی در برگیرنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل میدهند و آنها را به سوی دستیابی به هدف ارزشمند هدایت میکند.
از این رو شناخت سرمایه اجتماعی میتواند جوامع را در گسترش ابعاد سرمایه اجتماعی کمک نموده و موجب افزایش عملکرد اجتماعی و اقتصادی افراد در جوامع گردد. علاوه بر این سرمایه اجتماعی یکی از جنبههای مهم در توسعه پایدار استهر. چند واژه سرمایه اساساً در قلمرو اقتصادی به کار گرفته می شود، اما از حدود دو دهه گذشته در قلمرو اجتماعی مورد پذیرش رو به فزایندهای قرار گرفته است و در حال حاضر به عنوان یکی از موارد مهم در توسعه یافتگی مطرح میباشد.
سرمایه اجتماعی اگر چه مفهومی نوین و نو پا در عرصه مطالعات اجتماعی است اما این مفهوم ریشه در روابط نوع بشر دارد. امروزه این امر مسلم است که رسیدن به توسعه، جامعه مدنی، معیارهای جهان شمول و بستر مناسب برای زیست اجتماعی تنها با وجود سرمایه اجتماعی شکل میگیرند. سرمایه اجتماعی از طریق جریانهای اطلاع رسانی مثل آموزش مربوط به مشاغل، تبادل عقاید، تبادل اطلاعات هنجارهای مربوط به معاملات در شبکههای اجتماعی، مشارکتهای مردمی، گروههای خود یاری، روحیه جمع گرایی در برابر فرد گرایی و نوع دوستی شکل میگیرد.
همچنین سرمایه اجتماعی در بین گروههای دوستی، همسایگان، هم مسلکان، هم مدرسهایها، اعضا کلوپهای ورزشی و... قابل مشاهده است. در کل میتوان سرمایه اجتماعی را زیربنا و زمینه ساز اصلی فرایند مدرنیزاسیون دانست، پس به دلیل قرار داشتن کشور ما در حالت گذار و ضرورت برنامه ریزیهای همه جانبه به منظور دستیابی به توسعه پایدار و عبور از حالت گذار و رسیدن یه یک ثبات نسبی و واقعی، شناخت میزان و نوع سرمایه اجتماعی و به کارگیری عواملی که سبب افزایش این متغیر اجتماعی می شود، لازم است.
از جمله مسائل و دغدغههای سیاستگذاران و برنامه ریزان کشور، این موضوع است که چرا به رغم تمام برنامه ریزیها و سرمایه گذاریهای متعددی که دولت در بخشهای اقتصادی انجام میدهد، نمیتوان بر شرایط دشوار اقتصادی و مشکلات معیشتی مردم فائق آمد. معمولاً زمانی که از مشکلات اقتصادی کشور سخن به میان میآید، اغلب کمبود سرمایه فیزیکی - مادی - به عنوان یکی از بزرگترین معضلات نام برده میشود و از سرمایههای اجتماعی هیچ سخنی به میان نمیآید.
این در حالی است که نیاز به سرمایه اجتماعی در شرایط رکودی یا تورمی که نیاز به اعتماد سازی است، بیش از هر سرمایه دیگری احساس میشود و سرمایه اجتماعی در کنار هر سرمایه دیگری میتواند بسیاری از معماهای اجتماعی را از سر راه حرکات توسعهای جامعه بردارد و رشد شتابان اجتماعی-اقتصادی را امکان پذیر نماید. [3] در صورت فقدان سرمایه اجتماعی، سایر سرمایهها اثربخشی خود را از دست میدهند و بدون سرمایه اجتماعی، پیمودن راههای توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی ناهموار و دشوار مینماید. از این رو موضوع سرمایه اجتماعی به عنوان یک اصل محوری برای دستیابی به توسعه محسوب میگردد. [4] با توجه به آنچه گفته شد، در پژوهش حاضر به سنجش واندازه گیری میزان سرمایه اجتماعی شهروندان در شهر گرگان پرداخته میشود.
-2ادبیات نظری
اصطلاح سرمایه یکی از مهمترین و عمومیترین مفهومها در کلیه شاخههای علوم اجتماعی در دو دهه اخیر بوده است. نوشتارهای متعدد که در مجلههای آکادمیک چاپ شدهاند کاربرد این مفهوم را از 1995 به این سو افزایش دادهاند. مطالعات وسیعی که به طور خاص سرمایه اجتماعی شکل گرفته را میتوان در نظریات پیربوردیو1، جیمز کلمن2، رابرت پاتنام 3 و دیگران یافت. این اندیشمندان هر کدام تعریفی از سرمایه هستند. بدینسان میتوان خاطر نشان ساخت که بدون سرمایه اجتماعی هیچ اجتماعی به هیچ سرمایهای نمیرسد.
رویکرد دیگر که اثرات عمیق و نسبتاً فراگیری بر جای گذاشته مباحثی است که با امیل دورکیم4 آغاز و پس از او با تالکوت پارسونز5 پیگیری میشود. این اندیشمندان مفهوم سرمایه اجتماعی را بر مبنای تعهداتی که مبنای آنها، ارزشها و هنجارهای اجتماعی است، تعریف نمودند. همه روابط تعاملات و همکاریها به نظر ایشان، ریشه در هنجارهای ارزش جامعه دارند. چنین هنجارها و ارزشهایی افراد از هر گونه دغدغهای به ایفای نقشها و اعمال خویش ترغیب میکند.
از جریانات فکری دیگری که به طرح مفهوم »سرمایه اجتماعی« پرداخته است میتوان از ماکس وبر6 نام برد، مباحثی که وبر مطرح میکند مفاهیمی است که به اعتماد معطوف است. این سؤال که اعتماد در متن اجتماعی رسمی و غیر رسمی چگونه ساخته میشود و در یک متن اجتماعی چه ملازماتی برای افراد به همراه دارد، در مفهوم سازی سرمایه اجتماعی مؤثر بوده است. این اعتماد قرار دادی است به سوی خطر پذیری و به نوعی سود متقابل را برای مشارکت کنندگان در بر دارد
دسته دوم اندیشمندان معاصرند که به طور خاص به تعریف مفهوم سرمایه اجتماعی دست یازیدهاند. نخستین اندیشمندی که در میان معاصر به این مهم اقدام نموده پیر بوردیو است. بوردیو سه نوع سرمایه را شناسایی نموده است: این اشکال سرمایه عبارتند از:
.1 شکل اقتصادی - پول، مالکیت - ،
.2 فرهنگی - شناخت، مهارتها و کیفیتهای تحصیلی -
.3 اجتماعی - ارتباطات و عضویت گروهی - .
.4 این تعریف از سرمایه اجتماعی دلالت بر این دارد که سرمایه اجتماعی دو جزء سازنده دارد: تعداد شبکههای افراد و میزان سرمایه که دیگر بخشهای شبکه داشته و افراد به این سرمایه دسترسی دارند
از دیگر اندیشمندانی که به تعریف سرمایه اجتماعی همت گماشته است میتوان از جیمز کلمن یاد کرد. کلمن سرمایه اجتماعی را به عنوان شی واحد قلمداد نکرده بلکه در توصیف، انواع چیزهای گوناگونی را مد نظر دارد که همه این انواع دو ویژگی مشترک دارند: » همه آنها شامل جنبهای از یک شناخت اجتماعی هستند، و کنشهای معین افرادی را که در درون ساختار هستند تسهیل میکنند.
کلمن اظهار میدارد که سازمانهای اجتماعی سرمایه اجتماعی را تولید میکنند؛ اکتساب هدف در صورت عدم حضور آن قابل حصول نبودن یا با هزینه بالایی قابل حصول بودن آن را، آسان میکند. از این منظر سرمایه اجتماعی همچنین میتواند برای غلبه بر مسائل مرتبط با کنش جمعی و تسهیل تولید کالایی جمعی مفید واقع گردد. [8] تعاریف بوردیو و کلمن تا حدودی شبیه هم هستند. هم بوردیو و هم کلمن قائل به مشارکت و عضویت فرد در گروه بودند و ماحصل آن را به عنوان سرمایه تلقی مینمودند. بوردیو برای این مفهوم از واژه »چسبندگی« و کلمن از واژه »ساختار اجتماعی« کمک گرفتند.
یکی دیگر از متخصصین اخیر سرمایه اجتماعی رابرت پاتنام است. با کار پاتنام و معرفی سرمایه اجتماعی در مطالعه دموکراسی، این مفهوم به عرصه سیاسی هم وارد گشت. آنچنان که پاتنام در کارش نتیجه گرفت، سرمایه اجتماعی هم اجرای سیاست و هم اجرای اقتصاد را تقویت میکند. [10] پاتنام اظهار میدارد که»سرمایه اجتماعیمجموعهای از خصایص و مفاهیم از سازمان اجتماعی مانند اعتماد، هنرها و شبکهها اشاره دارد که میتواند کارایی سازمان را به وسیله تسهیل کنش هماهنگ بهبود بخشد] .« [10 از نظر وی اعتماد و ارتباط متقابل اعضا در شبکه به عنوان منابعی هستند که در کنشهای اعضای جامعه موجود است.
اندیشمند دیگری که تعریفی از سرمایه اجتماعی ارائه داده، فرانسیس فوکومایا1 است. تعریف او از سرمایه اجتماعی چنین است: » سرمایه اجتماعی را به سادگی میتوان به عنوان وجود مجموعه معینی از هنجارها یا ارزشهای غیر رسمی تعریف کرد که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میانشان مجاز است، در آن سهیم هستند. مشارکت در ارزشها و هنجارها به خودی خود باعث تولید سرمایه اجتماعی نمیگردد، زیرا که این ارزشها ممکن است منفی باشند
« از نظر فوکومایا هنجارها باید در روابط بالفعل آدمیان به طور عینی مصداق یابند. با این تعریف اعتماد، شبکهها، جامعه معرفی امثالهم که با سرمایه اجتماعی مربوطاند تماماً محصول جانبی این پدیدهاند که در نتیجه سرمایه اجتماعی به سرمایه به وجود میآیند، ولی خود سرمایه اجتماعی را تشکیل نمی-دهند.
نن لین2 منابع ارزشمند در اکثر جوامع را ثروت، قدرت و پایگاه اجتماعی معرفی میکند و لذا سرمایه اجتماعی افراد را بر حسب میزان یا تنوع ویژگی های دیگرانی که افراد با آنها پیوندهای مستقیم و غیر مستقیم دارد قابل سنجش میداند. البته دست یابی به منابع و استفاده از آنها خود متأثر از موقعیت فرد در ساختار سلسله مراتبی موجود در جامعه است. او »منابع نهفته3« و »موقعیت-های شبکهای4 «را در دو عنصر مفهومی مهم سرمایه اجتماعی قلمداد میکند
از سرمایه اجتماعی تعاریفی دیگر نیز ارائه شده است که به طور خلاصه در جدول به آن اشاره میگردد.
جدول شماره:1 تعاریف سرمایه اجتماعی از اندیشمندان مختلف
