مقاله تحلیل و ارزیابی نقش دانش بومی در توسعه روستایی

بخشی از مقاله

چکیده
دانش بومی از حوزه جغرافیایی خاصی سرچشمه گرفته و به طور طبیعی تولید میشود و براساس کارایی و سازگاری با شرایط محیطی به نواحی مجاور و دوردست پخش و منتشر میگردد، هر چند که معرفت روستایی بعد از تحولات شهرنشینی و رشد فزایندهی آن از طریق تزریق دانش حوزهی جغرافیایی خارج از روستا، تحت تاثیر قرار گرفته و سبب فزونی و یا اضمحلال آن گردیده باشد. همچنین دانش بومی بخشی از سرمایه ملی هر قوم است که باورها، ارزشها، روشها و آگاهیهای محلی آنان را در برمیگیردو حاصل قرنها آزمون و خطا در محیط طبیعی و اجتماعی است، غالبا به صورت شفاهی و سینه به سینه از نسلی به نسل بعد منتقل میشود.

شایان ذکر است که دانش بومی براساس تجربه است و غالبا در طول زمان آزموده شده و با فرهنگ محلی و محیط زیست سازگار گردیده و لذا پویایی و کارایی لازم کسب کرده است. دانش بومی به گروههای قومی یا ساکنین یک ناحیه و روستا محدود نمیشود بلکه به همهی جوامع شهری و روستایی و عشایری تعلق دارد. دانش بومی، دانش محلی در نظر گرفته میشود؛ دانش بومی، به مناطق کوچکی محدود میشود و به آنچه محدود شده است که مردم روستایی، احساس و مشاهده میکنند و مفاهیم و اصطلاحاتشان را برای درک آن به کار میگیرند، زمانی که بومیان - افراد محلی - قصد دارند اطلاعاتشان را انتقال دهند.

به ویزه در جاهایی که ممکن است اطلاعات کاربرد نداشته باشد، مراقب هستند. هدف از این پزوهش ارزیابی نقش دانش بومی بر توسعه روستایی است. این پزوهش از نوع توصیفی- تحلیلی استو از روش کتابخانه ای و اسنادی استفاده شده است. و در آخر پیشنهاداتی در این خصوص ارائه شده است.

مقدمه

روستا و جامعه روستایی بخش مهمی از جوامع در حال توسعه را تشکیل میدهد. تجربه توسعه به ویزه در این گروه از جوامع نشان میدهد که توسعه روستایی نقش مهمی در رسیدن به اهداف توسعه در سطح ملی دارد. به گونهای که بسیاری از صاحب نظران، توسعه روستایی راموتور محرکهی توسعه در کشورهای جهان سوم به خصوص در مراحل اولیه تسعه دانسته و دستیابی به آن را ضرورتی اجتنابناپذیر میدانند. همچنین دیدگاهها و روشهای توسعه روستایی به اقتضای شرایط زمانی ومکانی و مسائل مبتلا به نکاتی، مانند افزایش بازده کشاورزی، افزایش دسترسی به امکانات و خدمات، تامین نیازهای اساسی، سطح درامد و کاهش فقر توجه کردهاند. تغییر دیدگاههای تسعه در یکی دو دهه اخیر ضمن آشکار ساختن خلا مورد اشاره تاکیدی بر این مسئله نیز است که توسعه روستایی باید به عنوان فرایند و نه تولید نگریسته شود.

رولینگ که از زاویه سیستم دانش و اطلاعات بهموضوع دانش بومی نگرسته است، اعتقاد دارد که وازه نظام دانش بر تقسیم یا تسهیم مجموعهای از معانی، مفاهیم و سایر محصولات ذهنی توسط گروهی از مردم برای کنترل و یا سازگار شدن محیط پیرامون خود دلالت دارد. به اعتقاد وی عناصر و اجزای نظام دانش، مردم یا موسسهها نیستند، بلکه نگرشها، شناختها، ارزشها، باورها و نظایر ان هستند

مبانی نظری دانش بومی

صاحب نظران این حوزه، تعارف متعددی درباره دانش بومی بیان کردهاند و هر کدام از دریچهای به آن نگریسته و براساس تعلق نظری و ماهیت موضوع، بر جنبههای خاصی از دانش بومی تاکید کردهاند.

رابرت چمبرز با تاکید بر نقش مردم در فرایند توسعه، معتقد است که عبارت دانش روستایی، از سایر عبارتها مانند بوم-شناسی قومی، علم قومشناسی، طبقهبندی قومی و غیره رساتر است. به اعتقاد وی، دانش بومی در اصطلاح به دانشی اطلاق میشود که از حوزهه جغرافیایی خاصی سرچشمه گرفته و به طور طبیعی تولید شده است. ان دانش بومی را دانشی محلی میداند که منحصر به یک فرهنگ مشخص یا جامعه معین است. به زعم ازکیا، دانش بومی دانش دقیق و حساب شده روستاییان درباره مسائل مختلف اطرافشان است که بهترین دانش در هماهنگی با وضاع و احوال آنهاست

مفهوم دانش بومی و جایگاه آن در نظریههای توسعه روستایی

برای دانش بومی نامهای دیگری مانند»دانش محلی« و »دانش سنتی« وجود دارد. اما اصطلاح دانش بومی بیش از همه به کار گرفته میشود

دانش بومی که توسط وارن و کشمن مطرح شد، عبارت است از مجموع تجربه دانشی است که یک جامعه در برخورد با مشکلات شناخته شده و ناآشنا به دست آورده و آن را اساسی برای تصمیم گیریها و چالشهای خود قرار داده است. دانش بومی ریشه در تجربیات قرنهای گذشته دارد و تا وقتی که جامعه پابرجاست، به عنوان پایهی فرهنگی و فنی آن به تکامل خود ادامه میدهد

دانش بومی بخشی از سرمایههای ملی هر قوم است که باورها، ارزشها و آگاهی های محلی آنان را در برمیگیرد و حاصل قرنها آزمون و خطا در محیط طبیعی است، غالبا به صورت شفاهی سینه به سینه از نسلی به نسل بعد منتقل میشود

ویزگی های دانش بومی
·    دانش بومی با دانش دانشگاهی تحقیقات متفاوت است

·    بستری است برای تصمیم گیری محل یدر مورد کشاورزی، بهداشت، آموزش، آماده سازی مواد غذایی، مدیریت منابع طبیعی و هر نوع فعالیت روستایی دیگر

·    از طریق دهان به دهان و سیسنه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود

·    نه تنها برای فرهنگ خودیف بلکه برای دانشمندان و طراحان برمنامه های روستایی مهم است

·    دانش بومی بسیط و ساده است

·    هر دانش بومی موفق میتواند مورداستفاده جوامع دیگری سرایط بوم شناسی زراعی مشابهی دارند قرار گیرد

·    آشنایی و شناخت دانش بومی به عاملان تغییر کمک میکند

·    دانش بومی کل نگر است. دانش بومی یا واس پنجگانه و نیروی الهام کسب میشود و به وحدت معلومات میانجامد اما دانش رسمی، بصری و جزه نگر است

دانش بومی شفاهی است

·    دانش بومی، محلی است دانش بومیان در چارچوب محیطی و اقلیمی خود پدید آمده است. دانش بومی موثر در یک منطقه جغرافیایی لزوما در همه جا کارگر نیست

روششناسی دانش بومی

برخی از حکومتها ممکن است که به توانمندی مردم بومی با دیده تردید نگاه کنند و معتقد باشند که دانش بومی، چالش و تهدیدی برای ساختار سیاسی موجود است. اما پژوهشهای متعدد در نواحی مختلف دنیا نشان داده است که پژوهش درباره دانش بومی میتواند توانمندی های محلی را افزایش دهد

حوزههای پزوهش در دانش بومی
·    حقوق مالکیت فکری:
در اواخر قرن نوزدهم، پس از وقوع تغییرات اجتماعی و اقتصادی گسترده و نیز سرعت فراوان توسعه فنی، جهان دگرگونیهای بسیاری شد. تغییرات مذکور موجب ایجاد تحولات اساسی در حوزه مالکیت ادبی، هنری و سایر انواع حقوق مالکیت فکری گردید. همچنین آزادی مطبوعات و گسترش آنها، محو تدریجی نظم فئودالی، رشد آموزش و پرورش و اشاعه طرحهای آموزش همگانی، رشد استانداردها و غیره، سبب ایجاد تغییرات بنیادین در ظهور و نشو نمای بحث مالکیت فکری گردید و زمینه ساز تصویب موافقتنامههای بینالمللی در موضوعات مختلف حقوق مالکیت فکری و به تبع آن، تشکیل سازمان جهانی مالکیت فکری شد.

سازمان جهانی مالکیت فکری با درک ضرورت حمایت از دانش سنتی، به تشکیل کمیته ای ویزه در حوزه دانش بومی پرداخت. در ضمن، این موضوع در کنوانسیونهای خاص نیز مورد توجه قرار گرفت. کنوانسیون تنوع زیستی که در کنوانسیون اجلاس زمین در سال1992 میلادی در شهر ریودوژانیرو به تصویب دول عضو رسید، مشتمل بر حمایتهای ویزهای از دانش بومی در پرتو حقوق مالکیت فکری است. کنوانسیون دیگر، کنوانسیون سازمان ملل متحد برای بیابانزدایی است که دولت ایران نیز بهآن ملحق شده است

کنوانسیون مذکور نیز تاکید فراوانی بر استفاده از دانش بومی و حقوق حاکم بر آن و حمایت از صاحبان حق دارد. از جمله معاهدات بینالمللی دیگری که نقش مهمی برای دانش بومی قائل شده است، معاهده بینالمللی ذخایر ژنتیکی گیاهی برای غذا و کشاورزی است. معاهده مذکور در سال 2001 میلادی در سی و یکمین کنفرانس سازمان کشاورزی و خواربار جهانی سازمان ملل متحد در شهر رم به تصویب دول عضو رسیده و دولت ایران نیز به معاهده اخیر ملحق شده است. در معاهده مذکور، تاکید فراوانی بر حفظ حقوق کشاورزان و دانش بومی آنان است

به هر حال دانش بمیف اخیرا وارد حوزه حقوق گردیده است. بنابراین، زوایای تاریک فراوانی دارد که در تعامل جدی مقررات بین المللی با مقررات داخلی و ایجاد سازمان ها و ساختارهای اجرایی لازم است که میتوان موفقیتهایی را در حوزه حمایت از دانش سنتی اقوام بومی و روستاییان کسب کرد.

•    اتحادیه های بینالمللی حفاظت از محیط
زیست:

براساس گزارش اتحادیه بینالمللی حفاظت از منابع طبیعی - - 1997، جامعه زمانی پایدار میماند که شرایط انسانی و شرایط اکوسیستمی آن، رضایتبخش یا در حال پیشرفت باشد. اتحادیه مذکور، پیشرفت به سوی توسعه پایدار را منوط به چهار اصل مهم، یعنی کل گرایی، پرسش های محوری، نهادهای انعکاسی و مردم محوری دانسته است.

کل گرایی، به معنی نظر گرفتن مردم و محیط به طور همزمان و با اهمیتی یکسان است، زیرا در اکثر موارد، تعاملات محیط و مردم به خوبی درک نشده است. اصل کل گرایی قبل از جستجو برای شاخصها، منجر به پرسیدن پرسشهای خوب میشود، پرسیدن پرسشهای خوب، نیازمند محیطی مناسب با نهادهای انعکاسی است، جایی که در آن مردم هم سوال می-کنند و هم یاد میگیرند.

این رویکرد، مردم محور خواهد بود، زیرا کنشهای مناسب بر رفتارهای انسانها تاثیر میگذارد. در چارچوب اتحادیه بین المللی، محیز زیست و منابع طبیعی پیشرفت به سوی پایداری، فعالیتهای اساسی را شامل می-شود که کنشها در چرخهای از کنش و واکنش، شکل می-گیرد. بعد از شناخت اولیه موقعیت، کنش در حین اجرا تحت نظر قرار میگیرد و بعد از ارزیابی نتایج کنش، کنش بعدی ایجاد میگردد. هر کنشی به عنوان یک تجربه و فرصتی برای یادگیری در نظر گرفته میشود.

·    پژوهش علوم اجتماعی:

پژوهش درحوزه دانش بومی، بیشتر به فنون علوم اجتماعی وابسته است، به ویژه مصاحبههایی که در آنها دادههای کیفی به جا یدانه های کمی جمعاوری میشود پزوهشگران ایده های گوناگونی را برای طراحی و هداست یک مصاحبه خوب به کار میگیرند. بخشهایی همانند انتخاب جامعه آماری، محیطی برای مصاحبه، عبارت پردازی پرسشهای مصاحبه و انتخاب گروه بیا افراد مصاحبه کننده است که تعدادی از انواع مصاحبه و تعمیم پذیری را جهت کمک به پزوهشگران پیشنهاد میکنند.

• پزوهش جنسی:
یکی دیگر از نکات مهم روان شناسی پزوهش دانش بومی، جنسیت و مسائل مربوط به آن است که متاسفانه اغلب متخصصان این حوزه آن را نادیده میگیرند، وازه جنسیت بیانگر هویتمان به هنوان زن یا مرد ، ویزگیها، نقشها و ارزشهای مردانه یا زنانه که فرهنگهای خاص، در نظر می-گیرند است. بجهها هنگام رشد، این ویژگی ها، نقشها و ارزشها را میآموزند و نهادهای اجتماعی نیز آنها را تقویت میکند روابط جنسیتی به وسیله ساختارهای اقتصادی و سیاسی زندگی روزمره محدود میشود. زیرا جوامع ارزشها و نقشهای جنسیتشان را تعیین میکند و در هر دوره زمانی این نقشها را تغییر میدهد.

از این منظر، جنسیت باید در پزوهش گنجانده شود و با یرنامهریزی به منظور بهبود پایگاه زنان، آنان در پزوهش مورد توجه قرار گیردو این دیدگاه گسترش باید مهمترین عامل در توجه به جنسیت، مداخلههای مربوط به توسعه انتقال فناوری است. فناوری و انتقال آن به لحاظ جنسیتی، بی طرف نیست. در بسیاری از موارد مداخلات توسعهای تاثیری منفی بر زنان داشته است - برای مثال، افزایش ظرفیت کار یا از از دست دادن کنترل کار - . در هر ارزیابی از فناوری، آثار جنسیتی باید مورد توجه قرار گیرد، به دلیل استفاده زیاد از فناوری، زنان فراموش گردید، زیرا طبیعیت درونی کار و فناوری به نرمافزار فنون و فرایندهای تولید به جای سختافزار گرایش دارد. مردان نمیتوانند نماینده دانش زنان باشند، در واقع، مردان و زنان، هیچ یک به تنهایی نمی-توانند نماینده دانش بومی اجتماع خود باشند.، مردان و زنان با هم یک نظام دانش بومی، مخصوص شرایط و اولویتهای خود را میسازند

روش اصلی پزوهش دانش بومی

با توجه به پزوهش در حوزه دانش بومی از دیدگاه پنج روش فوق، علمای این حوزه، اغلب از ارزشهای اصلی مرتبط با انجام دانش بومی را در چهار جنبه زیر جستجو میکنند