بخشی از مقاله
تبیین و تحلیل جایگاه دانش بومی در توانمندسازی اقتصاد روستایی
(مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان سیرجان)
چکیده
دانش بومی سنگ بنای توسعه است؛ در نیم قرن اخیر به کارگیری از دانش رسمی و نوین فناوریهای جدید در کلیه فعالیتهای تولیدی و خدماتی موجب تحولات اساسی در فرآیند تولید و خدمات عرصه زندگی کشاورزی و روستاییان شد. در همین حال، به کارگیری برخی فناوریها، نگرشها و نظریه ها، معضلاتی را در عرصه زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی ایجاد کرده و موجب دغدغه های فکری اندیشمندان و نظریه پردازان توسعه شده است. یکی از گزینه های مورد نظر در پاسخگویی به این دغدغه ها، رجوع به دانش تجربی گذشتگان است کهاصطلاحا0 دانش بومی نام گرفته است. هدف این پژوهش تبیین و تحلیل جایگاه دانش بومی در توانمند سازی اقتصاد روستایی بخش مرکزی شهرستان سیرجان است. جهت دستیابی به این هدف از روش توصیفی – تحلیلی مبتنی بر مطالعات میدانی (توزیع پرسشنامه) استفاده شده است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 346 خانوار روستایی انتخاب و برای تحلیل آنها از نرم افزار SPSS استفاده شده و در نهایت این نتیجه حاصل شده است که مردم روستاهای بخش مرکزی در بخش کشاورزی و در برخورد با محیط از دانش گذشتگان بهره گرفته اند و این دانش سبب موفقیت آنها در راه توسعه شده و با استفاده از دانش بومی به توسعه اقتصادی رسیدهاند و در نهایت به ارائه راهکارها و پیشنهادات عملی در این زمینه پرداخته شده است.
واژه های کلیدی: تحلیل، دانش بومی، اقتصاد روستا، سیرجان.
مقدمه و بیان مسئله
در نیم قرن اخیر، دانش رسمی و نوین، فناوریهای جدید و کارآمدی را در کلیهی فعالیتهای تولیدی و کشاورزی پدید آورده که موجب تحولات اساسی در فرآیند تولید و عرضه در زندگی بهرهبرداران کشاورزی و روستاییان شده است. در همین حال، بکارگیری برخی از فناوریها، معضلاتی را در عرصههای زیست محیطی، تولیدی و اجتماعی ایجاد کرده و موجب دغدغههای فکری اندیشمندان و طراحان توسعه شده است. یکی از گزینههای مورد نظر در پاسخگویی به این دغدغهها، رجوع به دانش تجربی گذشتگان است. بهره گیری از »خرد تجربی انباشته و تاریخی«که اصلاحا0 دانش بومی نام گرفته است، این امکان را فراهم میسازد که در فرآیند تعیین نیازعملا0 در مسیر توسعهی متوازن و پایدار به مشارکت گرفته شود (بوذرجمهری، 1382، .(5 در این راستا امروزه بهرهگیری از دانش بومی در برنامهها، فعالیتها و فرآیندهای گوناگون توسعه روستایی مورد توجه قرار گرفته است. کشاورزان و روستاییان هم از پذیرش بسیاری از فناوریهای نوین سرباز زده و آنها را در فعالیتهای خود منظور نکردهاند. تصور رهیافتهای سنتی ترویج کشاورزی این بوده است که چنانچه دانش، اطلاعات و فناوریهای نوین به مردم روستایی عرضه شود، آنان این رهاوردهای نو را خواهند پذیرفت و لذا زندگی آنها و بخش کشاورزی تحول و توسعه روستایی خواهد یافت (پاپ زن و همکاران، .(1386
از آنجا که دانش بومی در تعامل و هماهنگی بومیان با محیط پیرامون آنها به وجود میآید. از این رو بومیان از طریق کنترل محیط و متناسب کردن آن با نیازهای خویش به کسب دانشی نائل میشوند که چون خاص محیط آنان است به نام دانش بومی نامیده میشود. بنابراین دانش بومی را می توان دانش بکارگیری منابع متناسب با شرایط اکولوژیک، فرهنگی و اجتماعی محیط دانست که بومیان در جهت رفع نیازهای خود از آن بهره می گیرند( شاه ولی و اردکانی، .(1385 بنابراین با توجه اینکه دانش بومی به عنوان یکی از راهکارهای موثر در زمینه کشاورزی، حفظ محیط زیست مورد توجه قرار گرفته گرفته است میخواهیم بدانیم که آیا کاربرد دانش بومی میتواند جوابگوی نیاز روستائیان در رسیدن به توسعه اقتصادی در روستاها باشد. بر این اساس هدف این مقاله تبیین و تحلیل جایگاه دانش بومی در توانمند سازی اقتصاد روستایی بخش مرکزی شهرستان سیرجان میباشد.
تعاریف و مفاهیم
دانش بومی اولین بار به طور رسمی در کنفرانس »ریو« به عنوان عاملی ارزشمند در توسعه پایدار شناخته شد. از آن به بعد بسیاری از مؤسسات نشان دادند که در این دانش افزایش بهره وری وجود دارد 1994)، .(Ahmad دانش بومی نسبت به دانش فنی دارای دو مزیت است: -1 بدون هزینه و به سادگی در دسترس می باشد(همان). -2 از نظر اجتماعی مقرون به صرفه، سازگار با محیط زیست و شامل حداقل خطر به کشاورزان و تولید کنندگان روستایی است 1991)، .(Appleton برای دانش بومی نامهای دیگری مانند دانش محلی، دانش فنی بومی، دانش سنتی و دانش مردم وجود دارد؛ اما اصطلاحا دانش بومی بیش از همه بکار گرفته می شود .(IIRR,1996) دانش بومی زمینه های مساعدی را برای توسعه فراهم می آورد، دویس، دانش بومی را به پرهای یک پرنده تشبیه می کند؛ یعنی از زمانی که پرنده پر در می آورد، پرواز را می آموزد .(Dewes,1993)
دانش بومی برخاسته از متن جوامع بشری در طول دوران و سده های طولانی است که به شکل شفاهی و سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و حاصل تجارب و آزمون و خطاهایی بوده که در بستری طبیعی پدید آمده است ریشه در باورهای مردم دارد. دانش بومی، دانشی محلی است؛ دانشی که در ایجاد فرهنگ و جامعه منحصر به فرد است. این دانش اصطلاحا0 به دانشی اطلاق می شود که از حوزه جغرافیایی خارج از روستا نیز تحت تأثیر قرار می گیرد. دانش مذکور بخشی از سرمایه های ملی هر قوم است که باورها، ارزشها، روشها، ابزار و آگاهی های محلی آنان را در بر می گیرد این همان دانشی است که به وسیله آن در سده ها، اقوام گوناگون روزی خود را از محیطشان جسته اند، فرزندان خویش را تربیت کرده اند و سلامت خود و دامهای خویش را حفظ نموده اند(عمادی و عباسی، .(1378
مفاهیم دانش بومی
انواع دانش بومی
دانش بومی را از زوایای گوناگون می توان طبقه بندی کرد. از یک منظر این دانش را در دو حیطه ی کامل تقسیم بندی می کنند: نوع اول»دانش بومی« که گسترهی آن به ابعاد فنی کارها و عملیاتی مربوط میشود که مردم از آنها بهره میبرند. این گونه دانش توجه محققان را بیشتر به خود جلب می کند؛ چرا که جنبه های عینی آن قوی تر، به ویژه برای تلفیق با دانش مدرن، مشکلات و چالش های کمتری پیش رو دارد. نوع دوم »دانش بومی اجتماعی و فرهنگی« است که شاید به لحاظ اهمیت و کاربرد، از سطح بالاتری نسبت به دانش فنی برخوردار باشد. این دانش به مقوله هایی مثل ارتباطات، مدیریت و سازمان های بومی، در حیطه ی اجتماعی و فرهنگی برنامه های توسعه، کمک می کند (پاپ زن و دیگران، .(1383
توسعه پایدار: به معنی توسعه ای است که نیازهای حال را رفع می کند، بدون آنکه توانایی نسل آینده را برای نیازهایش خدشه دار کند(.(Titiola, T. 1995
دیدگاههای نظری درباره دانش بومی و توسعه پایدار
برای رسیدن به توسعه پایدار صرفا0 بهره گیری از علوم و فن آوری جدید کافی نیست؛ زیرا بسیاری از برنامه ها و پروژ ه های توسعه و ترویج طی 50 سال گذشته در دنیا و کشورهای جهان سوم در عمل همراه با توفیق نبوده، لذا از مدت ها قبل توجه اندیشمندان به مقوله تحت عنوان دانش بومی معطوف شده است. مطالعات نشان می دهد که نظام های دانش بومی پتانسیل بالایی دارند، اگرچه متأسفانه هنوز آن چنان که باید شناخته و بکار گرفته نشده اند. عملا0 بشر از این ظرفیت بالقوه، بهره ی زیادی نبرده است(فاضل بیگی و دیگران، .(1387
شاه ولی و اردکانی((1382 معتقدند که توجه به دانش بومی برای توسعه با ظهور مفهوم توسعه انسانی پایدار همراه بوده است که در آن مردم هم به عنوان»ابزار« و هم به عنوان »هدف« سیاست اجتماعی و اقتصادی نگریسته می شود. همچنین در توسعه انسانی پایدار، توسعه به عنوان فرآیندی قلمداد می شود که در آن دامنه انتخاب های مردم گسترش می یابد و آنان قادر می شوند تا در اخذ تصمیماتی که زندگی شان را تحت تأثیر قرار می دهد مشارکت کنند(محمدی، .(1381
ویژگیهای دانش بومی
- دانش بومی با دانش دانشگاهی و موسسات تحقیقاتی متفاوت است.
- بستری است تصمیم گیری محلی در مورد کشاورزی، بهداشت، آموزش، آماده سازی مواد غذایی، مدیریت منابع طبیعی و هر نوع فعالیت روستایی دیگر.
- از طریق دهان به دهان و سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.
- نه تنها برای فرهنگ خودی، بلکه برای دانشمندان و طراحان برنامه های روستایی مهم است.
- دانش بومی بسیط و ساده است.
- هر دانش بومی موفق می تواند مورد استفاده جوامع دیگری که شرایط بوم شناسی زراعی مشابهی دارند قرار گیرد.. آشنایی و شناخت دانش بومی به عامل تغییر کمک می کند ( عربیون، .(1378
- دانش بومی با حواس پنجگانه و نیروی الهام کسب می شود و به وحدتمعمولا0 میانجامد اما دانش رسمی سمعی، بصری و جزء نگر است.
- دانش بومی شفاهی است.
- دانش بومی عملی است. درباره آن می توان نوشت و توصیفش کرد، اما آموزش و آموختن آن از طریق کتاب و مجله ممکن نیست .راه فراگیری دانش بومی مشاهده نزدیک و پیروی از استاد است.
- دانش بومی، محلی است. دانش بومیان در چارچوب محیطی و اقلیمی خود پدید آمده است. دانش بومی مؤثر در یک منطقه جغرافیاییلزوما0 در همه جا کارگر نیست(عمادی و عباسی،.( 1377 در جدول 1 جایگاه دانش بومی را در نظریه-های توسعه روستایی نشان میدهد:
-
علل توجه اخیر به دانش بومی
علل توجه اخیر به سیستم های دانش بومی به دلیل بروز برخی مشکلات به شرح زیر است:
- فنون انقلاب سبز با تخریب اکولوژیکی و کاهش درآمد رژیم های فقیرتر همراه بوده است؛
- توسعهای که در شش دهه گذشته تحقق یافته است، فشارهای بی سابقه ای بر خاک ها، جنگل ها، منابع آبی و سایر منابع طبیعی وارد آورده است؛
- اکثر راه حل های توسعه ای بیرونی، بر اساس فرض های ناصحیح استوار بوده که نه از نظر اقتصادی امکان پذیر بوده
æ نه با شرایط فرهنگی و اجتماعی و اکولوژیکی جوامع مطابقت داشته است .به همین دلیل اغلب رها شده اند؛
- برخی از راهحل های تکنیکی در سطح محلی مناسب نبوده و پذیرش نشده اند؛ - برخی از بحرانهایی که روستاهای جهان سوم با آنها مواجه اند، اغلب منشأ بیرونی دارد؛
