بخشی از مقاله
چکیده
دانش بومی که دانش محلی، سنتی و یا قومی نامیده می شود با دانشی که افراد جامعه از طریق مراکز رسمی مانند دانشگاهها و موسسات تحقیقات دولتی کسب می کنند تفاوت دارد. نظام های دانش بومی مبنای تصمیم گیری در سطح محلی است، زیرا ناشی از تلاش مردم محلی برای شناسایی مشکلات و یافتن راه حل ها به کمک نوآوری ها و آزمودن آنهاست. تجربه نشان داده دانش بومی نه تنها با دانش رسمی تعارض و تناقض ندارد بلکه ویژگی های متفاوت دانش بومی آن را مکمل خوبی برای دانش رسمی قرار می دهد. برای دستیابی به توسعه ای همه جانبه و پایدار، باید توجه ویژه ای به دانش و اطلاعات چند هزار ساله مردم که می توان آن را مادر دانش رسمی دانست،کرد. هدف از این پژوهش تحلیل جایگاه دانش بومی در توسعه پایدار نواحی روستایی می باشد روش تحقیق در این بررسی توصیفی - تحلیلی بوده که با استفاده از کتب و اسناد موجود مرتبط با موضوع تحقیق به رشته تحریر در آمده است.
واژههای کلیدی : دانش بومی، دانش جوامع محلی، توسعه پایدار، توسعه روستایی
مقدمه
دانش بومی بخشی از سرمایه ملی هر قوم است که باورها، ارزش ها، روش ها، ابزار و آگاهی های محلی آنان را در بر می گیرد. این همان دانشی است که به وسیله آن در طی قرون، اقوام گوناگون روزی خود را از محیط شان جسته اند، پوشاک شان را تهیه کرده اند، خود را در سرپناهی اسکان داده اند، فرزندان خود را تربیت نموده اند، جامعه خود را سامان داده و سلامت خود و احشام شان را حفظ کرده اند. تجربه نشان می دهد که دانش بومی نه تنها با دانش رسمی تعارض و تناقض ندارد بلکه ویژگی های متفاوت دانش بومی آن را مکمل خوبی برای دانش رسمی قرار می دهد. دانش بومی قابل دسترس،کارآمد و ارزان است، دیدگاه آن کل نگر است و شیوه انتقال آن شفاهی است.
دانش بومی پویا و زمان آزموده است و چون در بطن محیط طبیعی و اجتماعی محلی تکامل یافته است با شرایط بومی کاملا سازگار است. دانش بومی هم به اجزای فرهنگ یک قوم و هم به کل آن گفته می شود و این در هم تنیدگی جزء وکل به شکلی است که در جوامع سنتی زندگی بدون دانش بومی قابل تصور نیست و دانش بومی خارج از خاستگاه فرهنگی خود از تکامل باز می ایستد ومعنا، مفهوم و کارایی خود را از دست می دهد. گردآوری و مستند سازی دانش بومی فعالیت تحقیقاتی بی سابقه ای در ایران نیست. کتاب باستانیبُندهشن که از دوران پیش از اسلام به جا مانده است حاوی رده بندی های گیاهی و نیز روش های کشاورزی عصر خود است.
در سرزمین ها نیز، در طی قرون، پژوهشگران ایرانی و غیر ایرانی به گردآوری و مستندسازی این دانش شفاهی پرداخته اند. عناوینی چون - - الابنیه عم حقایق الادویه - - نوشته ابومنصور موفق هروی در قرن چهارم ه.ق، - - نقل از اخبار وآثار - - نویسنده ناشناس در قرن هفتم ه.ق و - - ارشادالزراعه - - ابونصر قاسم بن یوسف هروی در قرن دهم ه.ق یادگارهایی پژوهشی از این تلاش ها می باشد.اما امروزه دانشمندان و پژوهشگران دانش بومی جهان، علاوه بر گردآوری فنون کهن، به بررسی و تلفیق علمی این روش ها جهت دستیابی به دانشی برتر و مناسب توجه دارند. در دو دهه اخیر، برنامه ریزی و اجرای طرح های توسعه، دانش بومی در زراعت وکنترل آفات، تغذیه و پزشکی، معماری وشهرسازی، و شیوه های تصمیم گیری تحت عنوان فن آوری مناسب یا پایدار ضروری تشخیص داده است - عمادی وعباسی،. - 1-3:1378
یافته ها و بحث مبانی نظری
تعاریف متعددی به وسیله صاحب نظران در مورد دانش بومی ارائه شده که هر کدام از زاویه ای بدان نگریسته اند و هریک بر ابعاد خاصی از دانش بومی تاکید کردهاند. به طور نمونه فرهنگ آکسفورد واژه دانش بومی را "خلق یا تولید شده به صورت طبیعی در یک سرزمین یا منطقه که مربوط و مختص به اهالی آن است" تعریف میکند . از نظر "کروما" دانش بومی "دانش محلی است که ازتأثیر متقابل بین مردم و محطیشان بر می خیزد. دانش بومی ویژگی های تمام فرهنگ هاست و کلیه جارب بشری چون تاریخ، زبان، سیاست، هنر، اقتصاد، اداره امور مدنی و روان شناسی را در بر می گیرد و نمونه های فنی این دانش را در کشاورزی، طب، مدیریت منابع طبیعی، مهندسی و صیادی می توان مشاهده کرد.
- UNEP,2002 - هم برای بیان مفهوم دانش بومی، اصطلاح دانش سنتی را به کار برده و آن را چنین تعریف می نماید: دانش سنتی، دانشِ نوآوری ها و روش های جوامع بومیو محلّی سراسر جهان می باشد که از راه تجربه در طی قرون متمادی تهیه و تدوین شده و با فرهنگ و محیطمحلّی سازگار شده است. دانش سنتی به طور شفاهی و گفتاری از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. این دانش شامل داستان ها، آوازها، فرهنگ و عقاید عامه مردم، ارزش های فرهنگی، اعتقادات، آداب و رسوم، قوانینمحلّی، زبان و گویش های محلّی می باشد.
دانش سنتی به ویژه در زمینه هایی نظیر کشاورزی و پزشکی عمدتا از یک ماهیت عملی برخوردار می باشد. دانش بومی از حوزه جغرافیایی خاصی سرچشمه گرفته است و به طور طبیعی تولید می شود و براساس کارایی و سازگاری با شرایط محیطی به نواحی مجاور و دور دست پخش و منتشر می شود، هر چند که معرفت مردم روستایی بعد از تحولات شهرنشینی و رشد فزاینده آن از طریق تزریق دانش حوزه جغرافیایی خارج از روستا، تحت تاثیر قرار گرفته و اسباب فزونی و یا نابودی آن را فراهم آورده باشد - ازکیا،. - 1374دانش بومی عبارت است از مجموع تجربه و دانشی که یک جامعه در برخورد با مشکلات آشنا و ناآشنا بدست آورده و آن را اساسی برای تصمیم گیریهای خود قرار داده است.
دانش بومی ریشه در تجربه قرنهای گذشته دارد و تا وقتی که جامعه پا برجاست، به عنوان پایه فرهنگی و فنی آن به تکامل خود ادامه می دهد. در نتیجه افراد مسن و سالخورده روستا یعنی کشاورزان، دامداران و چوپانان با تجربه و در کل چه مرد و چه زن، تجربه و دانشی از محیط اطراف خود و زندگی در روستا دارند که با از بین رفتن آنها اطلاعات عظیمی از دانش بومی آن محل از دست می رود - تقی زاده وحمیدیان،. - 1394دانش بومی شامل مجموعه ای از بهترین، سودمندترین و سازگارترین شیوه های بهره برداری و زندگی در محیط خاص خود است که از راه های شفاهی و تجربی از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد - مختار پور و عبداله پور، . - 1388
پیشینه تحقیق
در 18 دسامبر 1992 سازمان ملل طی قطع نامه ی شماره ی 164، سال 1993 را به عنوان »سال بین المللی مردم بومی جهان« اعلام کرد. هدف از آن توسعه ی همکاریهای بین المللی به منظور طرح و بررسی مسایل و مشکلات مردمان بومی جهان بوده است، مشکلات مطرح شده شامل، وضعیت نامطلوب حقوق انسانی، توسعه، آموزش، بهداشت و محیط زیست آنان بوده است . - D.Kolawople,2001:1 - پژوهشهای بین المللی در زمینه ی دانش بومی به اوایل قرن بیستم باز می گردد. از پیشگامان تحقیقات علمی دانش بومی می توان پزشکان و گیاه پزشکان مشهوری چون، جی . تی . رنچ، وستن آ.پرایس، اف . اچ . کینگ، آلبرت هوارد، ویلیام آ. آلبریچ را نام برد.
آنان باور داشتندکه گسترش سریع بیماریهای قلبی و رابرتمک گریسون ریوی و شیوع امراض و آفات گوناگون دامی و کشاورزی در جوامع غربی ناشی از گسترش مواد شیمیایی نوپای آن زمان بوده است، لذا از طریق پژوهشهای تطبیقی به راه و روش تغذیه و زراعت قبایل بومی جهان توجه کردند و نتایج مشاهدات خود را در کتب و مقالات متعدد منتشر نمودند. اما با آغاز جنگ جهانی دوم، تحقیقات این دانشمندان تحت الشعاع مسائل جنگ قرار گرفت و کاهش یافت. در سالهای بعد از جنگ، بازسازی اروپای جنگ زده از طریق اعتبارات »بانک بین الملل بازسازی و توسعه« یا »بانک جهانی«، توسعه صنعتی بیش از پیش به مثابه تنها الگوی رشد تثبیت شد. در طی دهه های 1950 تا 1970 که اوج اجرای پروژه های عظیم توسعه در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه بوده است، کسی را جرأت پیش کشیدن مزایای استفاده از دانش بومی نبوده و آن را به عنوان - - عقب افتاده - - و روشهای سنتی کهنه و بیهوده نادیده می گرفتند.
اما به تدریج نشانه های »ناپایداری« در فرآیندهای توسعه صنعتی کم و بیش آشکار گردید و مجدداً توجه دانشمندان را به دانشها و روشهای تولید کشاورزی بومی برانگیخت. برای مثال، انتشار کتاب »بهارخاموش« اثر راشل کارسون - 1967 - و تأثیرات مخرب کاربرد د. د. ت در کشاورزی شیمیایی، باعث آگاهی عمومی در امریکا گردید و زمینه ی پیدایش کشاورزی ارگانیک را فراهم کرد. چنین تحقیقات و توجه به مسایل پایداری و توسعه ی اقتصادی، منجر به تشکیل - - کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه - - سازمان ملل متحد در سال 1984 گردید. ای ن کمیسیون در سال 1987، طی نشستی با عنوان - - کمیسیون برانتلند - - از سازمان ملل خواست تا از کشورهای مختلف برای ایجاد یک همکاری و تلاش مشترک برای دستیابی به هنجارهای رفتاری و منافع همگانی دعوت به عمل آورد.
این نشست، به - - آینده مشترکات ما - - معروف شده است و مهمترین هدف گردهمایی، همکاری جهانی، دوجانبه و متقابل بین کشورهای مختلف در زمینه ی مسایل توسعه اقتصادی و محیط زیست بوده است - یانگلدین و ال. آلن وینترز، - 1379: 25 با انتشار گزارش این نشست، »توسعه به هر قیمتی« به عنوان ناپایداری مورد اعتراض قرار گرفت و »توسعه پایدار« به عنوان یک راهبرد برای پیشرفت جایگزین گردید. در گزارش مذکور، اصطلاح - - توسعه پایدار - - چنین تعریف شد: »توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای اساسی نسل کنونی را برآورده کند، بدون آنکه توانایی نسلهای آینده را در رسیدن به نیازهایشان به خطر بیندازد« - اعلامیه ی کمیسیون توکیو، فوریه . - 1987 در سالهای اخیر که سازمان ملل تلاشهای زیادی جهت برقراری توسعه پایدار نموده است، آشکارگردیده که دانش و روشهای قبل از صنعتی شدن در کانون »چگونگی دستیابی به پایداری « قرار دارند.
مسایلی از قبیل تنوع زیستی، مدیریت آب و زمین و سنتهای همیاری، روشها و دانش مردمان محلی به عنوان مدل های زمان آزموده برای برنامه ریزی، پیشرفت و توسعه در طول زمانها به خدمت گرفته شده است. شناخت و ضرورت دانش بومی به جایی رسیده که بانک جهانی از این تحقیقات حمایت نمود چنانکه در سپتامبر 1993 کنفرانسی را در واشنگتن D.C. برگزار و از تعداد زیادی از رهبران جوامع بومی جهان دعوت به عمل آورد، هدف از برگزاری این کنفرانس این بود که آیا دانش بومی قادر است یک آینده ی پایدار را برای بشر ایجاد نماید؟ از نتایج کنفرانس آشکار گردید که دانش منحصر به دانشهای رسمی و غربی نیست بلکه هزاران علم و فن در فرهنگها و تمدنهای سراسر جهان وجود دارد که در توسعه ی پایدار سهم به سزایی دارند . - www.Iranik,2002:1 - درسال 1992 سه مرکز دانشگاهی دانش بومی بین
