بخشی از مقاله
چکیده
حق تامین مسکن برای آحاد جامعه به تدریج از ابتدای قرن بیستم در کشورهای صنعتی به عنوان یکی از حقوق شهروندی به رسمیت شناخته شد و به یکی از وظایف دولت های آن ها تبدیل گشت. سیاست هایی که دولت ها اتخاذ می کنند، فعالیت های مسکن را در چارچوب کلی از پایداری مسکن و فعالیت های اقتصادی ملی و بین المللی قرار می دهد. بدین ترتیب معیارها و اهداف خاصی برای پایداری وجود خواهد داشت از جمله: کاهش فقر، ریشه کن کردن زاغه ها، حفاظت از محیط زیست، که البته بدون بهبود اشتغال و درآمد، هرآنچه که در زمینه سیاست های مسکن انجام می شود به احتمال زیاد منجر به نتایج ناامید کننده خواهد شد.
مقاله حاضر سعی دارد ضمن بررسی روش های مختلف تامین مسکن توسط دولت در ایران اعم از: مسکن اجتماعی، ارتقای کیفیت سکونت، تامین زمین و خدمات، اعطای کمک های مالی، مسکن استیجاری، توانمندسازی، سیاست پاک، انبوه سازان، مسکن مهر، تعاونی مسکن و ... نقاط قوت و ضعف هرکدام را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. این موضوع به این دلیل اهمیت می یابد، که بررسی برنامه ها و اقدامات دولت ها می تواند در تصمیم سازی برای آینده بسیار مفید باشد. مقاله حاضر از نظر نوع، کاربردی و و از حیث روش تحقیق آن توصیفی - تحلیلی می باشد و با استفاده از تحلیل آمار واطلاعات موجود در این زمینه به این نتیجه رسیده است که هر کدام از این سیاست ها و روش ها با وجود نقاط قوت و ضعف خود تاثیرات شگرفی بر جامعه دارند، گاهی اوقات منتج به نتایج مثبت بوده ولی در برخی از موارد منج ر به شکست شده و منابع مالی و زمانی بسیاری را به هدر داده است. براساس تحلیل و بررسی های انجام شده، به نظر می رسد در بین سیاست های مختلف تامین مسکن، روش توانمندسازی که در آن دولت شرایط و اقدامات لازم را فراهم می کند تا ساکنین خود مسکنشان را بسازند مناسب باشد. به علاوه اینکه سیاست کمک های مالی دولت نیز به طور کلی در امر تامین مسکن تسهیل کننده است.
واژه های کلیدی
سیاست مسکن، تامین مسکن، ایران
مقدمه
مسکن و سرپناه به عنوان یکی از ضروری ترین نیازهای انسان و مقوله ی مورد بررسی در زیستگاه های انسانی به خصوص شهرهاست که باید مورد توجه سیاست گذاران و برنامه ریزان قرار گیرد . [26] از طرف دیگر مسکن عامل اصلی جامعه پذیری افراد نسبت به جهان و کالایی عمده و تعیین کننده در سازمان اجتماعی فضاست که در شکل گیری هویت فردی، روابط اجتماعی و اهداف جمعی افراد نقش بسیار تعیین کننده ای دارد . [8] تولید مسکن در همه کشورها نه تنها نیازهای روانشناختی و اجتماعی افراد جامعه را برآورده می کند بلکه از مظاهر رشد اقتصادی هر کشور به شمار رفته و در تحرک و تسریع حرکت چرخ های اقتصادی تاثیر به سزایی دارد.
[24] این بخش با ایجاد رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال در بخش ساختمان و بخش های وابسته از طریق تاثیر بر مخارج مصرفی و سرمایه گذاری تغییرات در تولید ناخالص داخلی نوسانات اقتصادی را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. [11] بنابراین می توان گفت مسکن تنها یک عمارت و ساختمان نیست بلکه به مجموعه روابط در یک فضای ساخته شده مرتبط می شود؛ جایی که مردم پیوسته در آن برای حال و آینده زندگی و فعالیت می کنند. همچنین مسکن تسهیلات و امکانات زیربنایی ضروری را از میان نیازهای ضروری بشر برای یک زندگی راحت، امن و آرام فراهم می کند. [6] با توجه به اهمیت مسکن در ابعاد روانشناختی، اجتماعی و اقتصادی، بخش مسکن به عنوان مهم ترین بخش توسعه در هر جامعه ای شناخته شده است. از این رو تامین مسکن مناسب از مهم ترین مسائل و چالش های پیش روی کشورهای جهان برای دستیابی به توسعه پایدار محسوب می شود و تقریبا همه ی کشورهای جهان در این زمینه با معضلات جدی مواجه هستند. [16] به طوری که در سال های اخیر مفهوم پایداری نه تنها در سیاست مسکن، بلکه در سرپناه بشر، اشتغال، زیرساخت ها، حمل و نقل و خدمات شهری به عنوان هسته مرکزی تبدیل شده است. [4] شاید بتوان گفت مشکل مسکن در همه جای دنیا وجود دارد اما در کشورهای درحال توسعه به دلیل رشد سریع جمعیت و شهرنشینی، مهاجرت های داخلی، فقدان منابع مالی کافی، مشکلات مربوط به عرضه زمین، تامین مصالح ساختمانی وکمبود نیروی انسانی متخصص، مهم تر از همه نبودن خط مشی، سیاست
گذاری و برنامه های مناسب در خصوص زمین و مسکن این مشکل به صورت حاد و بحرانی درآمده است. [14] بنابراین از آنجایی که داشتن سرپناهی مطمئن برای هر فرد یک نیاز بنیادین است، [ 4 ] در ایران نیز تامین مسکن همواره یکی از فصول مهم برنامه پنج ساله کشور بوده و عملکرد برنامه های تامین مسکن، چارچوب حرکت دولت را در جهت پیشبرد سیاست های اقتصادی- اجتماعی نشان می دهد. [24] در راستای پاسخگویی به این مشکلات و همچنین اهمیت تامین مسکن در زندگی افراد جامعه بود که دولت سیاست هایی را جهت تامین و تهیه ی مسکن برای اقشار و گروه های مختلف جامعه در پیش گرفته است. از جمله ی این سیاست ها می توان به: مسکن اجتماعی، ارتقای کیفیت سکونت، تامین زمین و خدمات، اعطای کمک های مالی، مسکن استیجاری، توانمندسازی، سیاست پاک، انبوه سازان، مسکن مهر، تعاونی مسکن و ... اشاره کرد. با توجه به مطالب گفته شده هدف از پژوهش حاضر، تحلیل و بررسی روش های اساسی تامین مسکن توسط دولت می باشد فلذا به دنبال پاسخگویی به پرسش های زیر است:
.1چه سیاست ها و روش هایی در ارتباط با تامین مسکن وجود دارد؟
.2هرکدام از این سیاست ها چه نقاط قوت و ضعفی دارند؟
.3 کدام یک از روش های تامین مسکن از جهات مختلف مناسب تر است؟
روش تحقیق
این تحقیق از نظر نوع، کاربردی است و روش آن » توصیفی-تحلیلی« می باشد. در این راستا مبنای تحلیل خود را بر استفاده از منابع معتبر و جدید، مشاوره از استادان دانشگاهی - خصوصا استادان فعال در موضوع مورد مطالعه - قرار داده است و آمار و اطلاعات به صورت کتابخانه ای و بهره گیری از منابع دست اول و رسمی گردآوری شده است و سپس با توجه به داده های تحقیق که در اینجا مبانی نظری و مطالعات اسنادی است سیاست های تامین مسکن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
پیشینه تحقیق
در زمینه موضوع تحقیق به مطالعاتی که به ترتیب در سطح بین الملل و ایران کار شده است اشاره می کنیم:
یوشینو 1 و همکاران - 2015 - ، در تحقیق خود با عنوان »سیاست های مسکن برای آسیا، بررسی تئوری با استفاده از مدل عرضه و تقاضا« ابتدا به بررسی سیاست های مسکن پرداخته اند و پس از بیان چارچوب تئوری سیاست های مسکن براساس عرضه و تقاضا، کاربردهایی از سیاست های مسکن را به شکل بازار مسکن ملکی و بازار مسکن اجاره ای بررسی می کنند و درنهایت به مقایسه ی سیاست های مسکن می پردازند. [10] بروقتون و کوهن - 2013 - 2، گزارشی را تحت عنوان »سیاست های مسکن« نوشته اند که در بخش اول این گزارش به مقدمه و بازار مسکن می پردازند. در بخش دوم سیاست های مسکن را طی دوران زمانی مختلف از -1918 1945، 1979-1945، 1997-1979 و از 1997 تا به امروز بررسی می کنند. در بخش سوم ضمن بررسی مشکل تامین و عرضه مسکن و عوامل موثر، یک سیاست ملی را برای مشکلات مناطق و نواحی مختلف ارائه می کنند. همچنین پس از بررسی مالکیت خانه، آن را به عنوان یک سیاست مسکن مسلط عنوان می کنند. در بخش چهارم مسکن را به عنوان ابزاری برای رشد اقتصادی بررسی می کنند و درنهایت در قسمت پنجم به اجرای سیاست مسکن می پردازند. [7] یاتس - 2010 - 3، در پژوهش خود تحت عنوان »سیاست های حمایتی دستیابی و تهیه مسکن« ابتدا به بررسی مختصر عواملی که به تهیه مسکن کمک می کنند می پردازد و سپس ضمن طبقه بندی سیاست های حمایتی تامین مسکن در مورد عرضه و تقاضا به بحث انواع مختلف سیاست های قابل اجرا و موفقیت اهدافشان می پردازد
و در نهایت اهمیت این سیاست ها را ارزیابی می کند. [9] بری4 - 2012 - ، در پژوهشی تحت عنوان » ابزارهای اساسی تامین مسکن: مسکن اجتماعی« به شیوه های مختلف مداخله دولت ها در تامین مسکن همچون: قوانین و مقررات، ابزارهای مالیاتی و تامین زمین اشاره می کند و به این نتیجه می رسد که در 30-20 سال اخیر کشورها به سمت تولید مسکن اجتماعی حرکت کرده اند. [3] آریبیگبولا - 2008 - 5، در مقاله ای با عنوان » قاعده ی سیاست مسکن در کشورهای در حال توسعه« ابتدا در ارتباط با توسعه ی پایدار و مسکن قابل استطاعت و نقش آن در کیفیت زندگی و توسعه ی کشورها صحبت می کند و سپس به سیاست مسکن در نیجیریه می پردازد و مشخصات اجتماعی و اقتصادی وضعیت مسکن، کیفیت مسکن، قیمت مسکن و درآمد خانوارها را در دولت های مختلف نیجیریه بررسی می کند. [1] پورمحمدی - 1391 - ، در پژوهشی تحت عنوان » تحلیلی بر سیاست های تامین مسکن دولت با تاکید بر برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی« سعی کرده است با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی، روش های مختلف تامین مسکن توسط دولت ها در جهان اعم از کنترل اجاره، مسکن یارانه ای، خانه سازی اجتماعی، طرح زمین و خدمات، تخریب و بازسازی و توانمندسازی را مورد بررسی قرار دهد. وی به این نتیجه رسیده است که در برنامه اول بیشتر به شاخص های تراکم خانوار در واحد مسکونی و سرانه زیربنا، در برنامه دوم به بافت های فرسوده و افزایش تراکم، در برنامه سوم به گروه های کم درآمد، در برنامه چهارم مسکن مهر و بالاخره در برنامه پنجم در راستای برنامه چهارم به مسکن مهر و بافت های فرسوده و اسکان غیررسمی و توسعه پایدار توجه شده است. [13] احمدی - 1384 - ، در تحقیق خود با عنوان »
بررسی نقش و جایگاه دولت در تامین مسکن« سعی کرده است نقش دولت را در تامین مسکن و رفع مشکل مسکن تعیین کند. وی در تحقیق خود به این نکته اشاره کرده است که نوسانات قیمتی غیر معمول در بخش مسکن باعث حذف اقشار با درآمد متوسط و ضعیف جامعه از تقاضای موثر شده است به همین منظور معتقد است در پاره ای از موارد حوزه تامین و توزیع مسکن به موضوع شکست بازار بدل شده و دخالت دولت را ضروری می داند. [11]
ادبیات تحقیق سیاست های تامین مسکن
سیاست مسکن را می توان این گونه تعریف کرد: سیاست مسکن سندی است که معمولا شامل موضوعات، استراتژی ها و برنامه های هدف گذاری شده ی خاص برای حل و برطرف کردن مشکلات مسکن با توجه به نیازها و تقاضاهای رو به افزایش مسکن در یک کشور می باشد. سیاست های مسکن به یکدیگر وابسته اند و هر سیاست مسکن برای دستیابی به هدف، مابین برنامه های دیگر مسکن قابل تحقق است. [ 5] سیاست های مسکن مناسب می تواند برای رسیدن به هدف بهتر شدن بخش مسکن که یک شرط اساسی برای توسعه ی پایدار اجتماعی و اقتصادی است کمک کند. [2] اقدامات فراوانی برای تامین مسکن در سطح بین المللی صورت گرفته است. برنامه های رایج تا قبل از دهه 1970 عبارت بودند از: نوسازی شهری، ایجاد خانه های ارزان قیمت و اعطای وام های خانه سازی. سازمان ملل متحد از طریق کمیسیون اسکان بشر در قالب برنامه های هبیتات به تامین مسکن نیازمندان می پردازد.
در هبیتات1 بخش ساخت و ساز و و سیاست های تامین مالی نیازهای این بخش در اولویت قرار داشت. سازمان ملل متحد در سال 1986 راهبرد جهانی تامین سرپناه برای افراد بی خانمان تا سال 2000 را با رویکرد توانمندسازی تدوین کرد. در سال 1992 در هبیتات 2 موضوع تامین امنیت حق سکونت به ویژه برای اقشار کم درآمد مطرح گردید. در سال 2001 در نشست ویژه مجمع عمومی سازمان ملل در شهر نیویورک، ضرورت پرداختن به موضوع فقر شهری و بی خانمانی مورد توجه جدی قرار گرفت. [19] اغلب کشورها دارای نوعی سیاست تامین مسکن می باشند که ضمن آن، نقش دولت و بخش خصوصی در تامین سرپناه و خدمات مربوطه تعریف و مشخص شده است. درحالی که، برخی از این سیاست ها ممکن است چیزی جز بیان تعداد واحدهای مسکونی مورد نیاز در هر سال، وظایف سازمان های مختلف در امر احداث مسکن و بودجه لازم برای به ثمر رساندن برنامه های پیش بینی شده نباشد، برخی دیگر، مشتمل بر مدارک جامعی می گردند که مسائل مسکن را در افق های برنامه ریزی کوتاه مدت و بلند مدت بررسی کرده و تحلیل های پیچیده ای از تقاضا، برآورد سرمایه گذاری در امر احداث مساکن و مسئولیت های هر یک از سازمان های ذیربط، ارائه می کنند. [25] به تامین مسکن بشر در سرزمین های مختلف پاسخ های متفاوتی داده می شود. در کشورهای توسعه یافته تامین مسکن افراد جامعه با قدرت و دخالت
دولت ها تا حد زیادی حل شده است. اما در ایران مشکل مسکن از زمانی آغاز شد که جمعیت شهرها به ویژه شهرهای بزرگ رو به فزونی گذاشت و توانایی خانواده ها، قدرت تامین مسکن مناسب را نداشت. درنتیجه تقاضا برای دخالت و کمک دولت روز به روز بیشتر گردید. [21]
سیاست های مختلف تامین مسکن در ایران: ارتقای کیفیت سکونت
این روش بیشتر متکی بر منابع و توان های مردم است و نقش دولت به صورت حمایت و تشویق است. بنابراین در این روش مشارکت شهروندان اهمیت بسیار زیادی دارد. در این روش خدمات اولیه در اختیار زاغه نشینان و حاشیه نشینان - در محل زندگی شان - گذارده می شود. این خدمات شامل آب شرب، فاضلاب، سیستم دفع آب های سطحی، جمع آوری و دفع زباله، برق، مدرسه، خیابان ها و معابر سواره و پیاده، مراکز اجتماعی و فرهنگی و... است. در نقاطی که برخی از این تاسیسات و تسهیلات وجود دارد بهبود آن ها بیشتر مورد نظر است. به نظر ون هایچ، فلسفه ی ارتقای کیفیت سکونت بر این است که در اغلب کشورهای در حال توسعه دولت ها قادر به پاسخگویی به نیاز فزاینده مسکن نیستند. بنابراین حفظ و نگهداری و بهبود بخشیدن به وضع خانه های موجود، حتی اگر زیر استاندارد هم باشند، بسیار مهم و اساسی است. [14]
اصول عمده ی روش ارتقای کیفیت سکونت:
-1 میسر ساختن استفاده از خانه ها و تاسیسات شهری موجود. -2 به حداقل رساندن از هم گسیختگی جامعه
-3 یاری رساندن به استفاده کنندگان طرح به نحوی که مساکن خود را با توانایی مالی خود به مرور زمان بهبود بخشند -4 افزایش استانداردهای شهرسازی در زمینه ی خدمات شهری و کاهش بار مالی و خدماتی شهرداری ها
-5 استفاده ی مطلوب از زمین های شهری به عنوان سرمایه ای بالقوه در جهت رفع مشکل نیازمندان مسکن -6پیشگیری از توسعه های ناسالم محلات شهری توسط خود افراد.
-7فراهم آوردن طرحی از خدمات و سرویس های شهری که دولت و مردم قادر به تامین آن هستند -8از نظر زمین سنجی، نظم بخشیدن به قطعات زمین و سامان
بخشیدن به ساختمان ها در الگوی شطرنجی - شبکه بندی مجدد - . -9حفظ پیوندهای درونی جامعه و علایق اجتماعی در منطقه. [14]
نکات قوت روش ارتقای کیفیت سکونت:
-1 یکی از مشکلات تامین مسکن گروه های کم درآمد این است که اگر بین ارزش بالقوه سکونتگاه و درآمدشان تناسبی وجود نداشته باشد سکونتگاه خود را به گروه های درآمدی بالاتر فروخته و خود مجددا به مساکن قبلی باز می گردند. اجرای روش ارتقای کیفیت سکونت این مشکل را حل خواهد کرد
