بخشی از مقاله
چکیده:
هدف این پژوهش تحلیل و مقایسه محتوای کتاب های درسی شیمی سال 95-94 دوره دوم متوسطه نظری و پیش دانشگاهی از لحاظ توجه به آموزش های زیست محیطی است که به روش تمام شماری بررسی گردید. فرایند کد گذاری به روش قیاسی انجام شد و جهت حصول پایایی، بررسی یافتها توسط سه کدگذار انجام و میزان توافق نتایج آنان %90 به دست آمد.
یافته ها نشان داد که مقوله های آموزش حفاظت از محیط زیست در متن - - %22 ، پرسش - %6 - ، - %2 - تکلیف و - %7 - تصویر قرار دارند. همچنین مقوله های آموزش محیط زیست در بعد شناختی - - %35 و در ابعاد نگرشی - - %2 و مهارتی - %0 - بود. نتایج پژوهشی حاکی از آن است علی رغم وجود بستر مناسب جهت طرح آموزش زیست محیطی در کتابهای درسی شیمی، اما از این فرصت غفلت شده و از طرف دیگر به حیطه های مختلف یادهی - یادگیری ، مقوله های متنوع زیست محیطی و رعایت اصول توالی و تداوم در نگارش کتابهای مورد بررسی توجه چندانی صورت نگرفته است.
مقدمه
نقش حیاتی علم شیمی در خلق تمدن جدید، انکارناپذیر است اما خطرات زیادی نیز از جانب محصولات و فرایندهای شیمیایی سلامت انسان و محیط زیست او را تهدید می کند. کودها و سموم شیمیایی کشاورزی، داروهای صناعی و نیمه صناعی، مواد پلاستیکی، بنزین و سوخت های دیگر، انواع مواد پلیمری، مواد بهداشتی و آرایشی، انواع شوینده ها، انواع افزودنی ها در صنایع گوناگون و ... همگی جزء مواد شیمیایی بارازشی هستند که طی فرایندهای شیمیایی و در کارخانه های شیمیایی تولید می شوند اما برخی از این مواد و فرایندهای شیمیایی ای که برای ساخت آنها استفاده می شود؛ به محیط زیست و سلامت انسان ها صدمه می زند
درواقع تصور اینکه زندگی امروزی بدون محصولات شیمیایی امکان پذیر باشد؛ مشکل است. زیرا به عنوان مثال ، فراورده های پتروشیمی با توجه به تعداد و تنوع ویژگیها در رفع بسیاری از احتیاجات روزمره سهم به سزایی دارد. از جمله درساخت و تولید مواد دارویی، غذایی، پوشاک، رنگ و نقاشی، الکترونیکی، کشاورزی، بهداشتی و ... کاربرد دارد. بنابراین تعجب آور نیست که توان بالقوه ای برای آلوده کردن محیط ناشی از صنایع پتروشیمی وجود داشته باشد. بسیاری از فرآورده ها و مواد واسطه ای این فرایندها سمی است. با درنظر گرفتن مصرف مواد پتروشیمی در جهان که به 250 میلیون تن در سال می رسد؛ لزوم کنترل آلودگی ناشی از صنایع شیمیایی اجتناب ناپذیر است.
در این زمینه " تضمین پایداری محیط زیست " به عنوان یکی از اهداف هشت گانه توسعه هزاره سازمان ملل متحد شمرده شده و یکی از شاخص های ارزیابی توسعه پایدار درکشورها، کیفیت زیست محیطی آنها قلمداد می شود. تجربه کشورهای توسعه یافته در دهه گذشته نشان می دهد که استانداردهای زیست محیطی رشد اقتصادی زیادی را به همراه داشته است
از اینرو در جهان به امر "آموزش محیط زیست"توجه زیادی مبذول شده و حتی در توصیه تمامی کنفرانس های اتحادیه جهانی، حفاظت از طبیعت و منابع آن45 و حتی یونسکو، سودمندی و فوریت تعلیم مسائل مربوط به محیط زیست در کلیه سطوح تحصیلی، مورد تاکید قرار گرفته است
در ایران نیز بر اساس اصول 45 و50 قانون اساسی جمهوری اسلامی، نه تنها حفاظت از محیط زیست، یک وظیفه عمومی است؛ بلکه حفظ محیط زیست بر توسعه اقتصادی تقدم دارد و ضرورت توجه و ارزیابی آن از طریق پروژه های مختلف عمرانی و آموزش رسمی مد نظر قرار گرفته است
موضوع آموزش محیط زیست در قوانین برنامه ای هم لحاظ شده است؛ به نحوی که طبق ماده60 قانون برنامه چهارم توسعه، دولت موظف است به منظور تقویت و توانمند سازی ساختارهای مرتبط با محیط زیست و منابع طبیعی، سازوکارهای لازم را جهت گسترش آموزش های عمومی و تخصصی محیط زیست در کلیه واحدهای آموزشی و مراکز آموزش عالی، حمایت از سرمایه گذاری در بخش محیط زیست و منابع طبیعی، ایجاد تقویت ساختارهای مناسب برای فعالیتهای زیست محیطی، در دستگاه های اثرگذار بر محیط زیست، تنظیم و برقرار کند
در این میان آموزش و پرورش به عنوان یکی از مهمترین نهادهای رسمی آموزش، رسالت خطیری را برعهده دارد؛زیرا چنانچه آموزش های زیست محیطی به شکل رسمی درنیایند یعنی در جریان آموزش قرار نگرفته و ارزشیابی نشود؛ ممکن است به بوته فراموشی سپرده شده یا دست کم جدی گرفته نشوند؛ از اینرو در بسیاری از کشورهای جهان، آموزش های رسمی زیست محیطی به دانش آموزان، توسط برنامه های درسی مانند: مطالعات اجتماعی، علوم تجربی، آموزش های شهروندی، جغرافیا، محیط شناسی یا تحت عنوان محیط زیست صورت می گیرد.
به بیان جورجوپولوس و همکاران پژوهشگران متعددی بر این باورند که چنانچه آموزش محیطی و آموزش تجربی46 - آموزش محیط زیست - با آموزش علوم تلفیق شوند؛ یادگیری معنادار و موثری در دانش آموزان نسبت به حفاظت از محیط زیست ایجاد خواهد شد.
اهمیت توجه به تلفیق " آموزش های محیط زیست و علوم تجربی" به ویژه ازآنروست که آموزش شیمی به عنوان یکی از مهمترین و گسترده ترین حوزه های مورد بررسی در برنامه درسی علوم تجربی می باشد و همانطور که مطرح شد قسمت اعظم آلودگی های زیست محیطی ناشی از دستاوردهای افسارگسیخته این علم در تمام جنبه های زندگی انسان است؛ به نحوی که امروزه نگرانی های جهانی نسبت به انرژی، منابع آب و محیط زیست، در نتیجه ی افزایش درک و تبیین سطوح مختلف سواد علمی، سبب شده است تا به یاددهی-یادگیری اثربخش شیمی در مدارس و دانشگاه ها توجه بیشتری شود.
یکی از اهداف عمده آموزش علوم تجربی، برخورداری دانش آموزان از "سواد شیمی" است. برخورداری از سواد شیمی را در چهار سطح شامل "محتوا"، "زمینه"، "مهارت ها" و "نگرش ها" تعریف کرده اند. از لحاظ "محتوا"، علم شیمی مجموعه ای از دانش بشری را شامل می شود که تلاش می کنند تا پدیده های شیمیایی قابل مشاهده را در قالب ساختار مولکولی مواد و از طریق زبان تخصصی ویژه علم شیمی توضیح دهد. علم شیمی علاوه بر بررسی پویایی فرایندها و واکنش های شیمیایی، تغییرات انرژی را نیز در آنها بررسی می کند. بررسی ساختار شیمیایی سیستم های زیستی کمک می کند تا نقش علوم داروسازی و پزشکی در راستای حفظ سلامت و ارتقای کیفیت زندگی انسان ها به خوبی درک شود. از لحاظ "زمینه" شخص دارای سواد شیمی باید بتواند :
- 1 اهمیت علم شیمی در توضیح پدیده های علمی روزمره را درک کند.
- 2 درزندگی روزمره به هنگام شرکت در بحث های علمی و نیز به عنوان مصرف کننده محصولات مرتبط با علم و فناوری شیمی، بتواند به کمک آموخته های خود آگاهانه تصممی بگیرد.
- 3 رابطه بین نوآوری در علم شیمی و حل بسیاری از مشکلات و معضلات جامعه از جمله حفاظت از محیط زیست، تامین انرژی، تولید مواد غذایی، و ... را درک نماید.
از لحاظ "مهارتی"، یک شخص دارای سواد شیمی، باید بتواند برای حل مساله و مشکل گشایی، به طرح سوال علمی پرداخته و با انجام مشاهده علمی و گردآوری اسناد وشواهد کافی، فرضیه علمی خود را از طریق اطلاعات کسب شده به اثبات برساند. بنابراین مهارتهای لازم در یک شخص باسواد شیمی عبارتند از:
توانایی کار با اعداد، فعالیتهای عملی و ذهنی، حل مساله، رعایت نکات ایمنی در کار با مواد شیمیایی، کاوشگری علمی و ... از لحاظ "نگرشی" نیز شخص باسواد شیمی باید بتواند در سطح جامعه و در زندگی شغلی و شخصی خود از مفاهیم و نظریه های شیمی استفاده کرده و با مشاهده مقاله های علمی و یا برنامه های تلویزیونی مرتبط، به جایگاه ویژه علم شیمی در حل مشکلات بشری پی ببرد.
استفاده گسترده از علم شیمی در زندگی روزمره و مشاغل متنوع درگیر با آن، لزوم تربیت نسلی که سواد زیست محیطی توام با شناخت ، نگرش و مهارت را در این زمینه داشته باشند ضروری می نماید. با توجه به اینکه در نظام آموزشی متمرکز ایران، کتابهای درسی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و حتی در بسیاری موارد تنها منبع آموزش و ارزشیابی از یادگیری محسوب می گردند؛ و از سوی دیگر، سازمان دهی و بستر سازی بخش زیادی از خدمات اطلاعاتی، تغییر نگرش ها و ایجاد حساسیت های زیست محیطی در دانش آموزان، توسط کتابهای درسی انجام می گیرد.
از اینرو ضروری است تا محتوای کتابهای درسی در این زمینه مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد تا نتایج به دست آمده در بازبینی و نگارش جدید کتابهای شیمی دوره دوم دبیرستان در نظام جدید آموزشی مورد توجه مولفین کتاب های درسی شیمی واقع شود. از اینرو در پژوهش حاضر پاسخ به این سوال مورد توجه قرار گرفت که: "محتوای کتابهای درسی شیمی دوره دوم متوسطه نظری و پیش دانشگاهی رشته علوم تجربی و ریاضی از منظر دانش، نگرش و مهارتهای آموزشی حفظ زیست محیطی چگونه است"؟
در رابطه با آموزش زیست محیط توسط کتابهای درسی پژوهش های متعددی انجام شده است. به عنوان مثال حاج حسینی و همکاران[11] به نیازسنجی و تعیین اولویت های آموزشی دانش آموزان متوسطه در زمینه محیط زیست پرداختند و نتایج آنها نشان داد که دانش آموزان وضعیت موجود آموزش محیط زیست را از جهت ایجاد حساسیت و تناسب با نیازهای سنی خود، ناکارآمد تشخیص داده و ایجاد تغییر در برنامه های آموزشی را ضروری می دانند.
قضاوی و همکاران[5] نیز به تحلیل محتوای کتابهای تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی از نظر توجه به معضلات زیست محیطی پرداخته و به این نتیجه دست یافتند که در مجموع کتابهای مورد بررسی، توجه کمی به معضلات زیست محیطی نموده اند.
مطالعه رفیعی و امیرنژاد [12] درمورد نقش آموزش در تمایل افراد به حفاظت از محیط زیست، نشان داد که به ترتیب متغیرهای آموزش و درآمد - به ویژه در گروهی که فاقد آموزش بود - بیشترین اثر را در تمایل افراد به حفظ محیط زیست داشته است.
پژوهش سلطانی و همکاران[13] نیز بیانگر آن است که دانش آموزان مورد بررسی معتقدند: درس علوم نقش مهمی در تقویت قوه کنجکاوی و کاوشگری آنها داشته، درک کلی آنها از طبیعت را افزایش داده و باعث شده تا با دیدی انتقادی تر به امور بنگرند اما این درس نتوانسته به آنها بیاموزد که چگونه مراقب بهداشت و سلامت خود باشند و از این نظر کمتر جنبه کاربردی داشته است.
