بخشی از مقاله
چکیده:
پژوهش با هدف، تحلیل میزان توجه به بعد فرهنگی اهداف مصوب در کتاب های درسی دوره ی متوسطه ایران به روش توصیفی، از نوع تحلیل محتوا انجام شد. جامعه پژوهشی، کلیه کتاب های درسی دوره متوسطه در سال تحصیلی 1392 -93 بود که از میان آن ها، 11 جلد کتاب درسی؛ ادبیات فارسی، دین و زندگی، مطالعات اجتماعی، زیست شناسی و تاریخ معاصر ایران به صورت هدفمند و با توجه به انطباق با منطق تحلیلی پژوهش، به عنوان نمونه انتخاب شدند. ابزار اندازه گیری، چک لیست تحلیل محتوای محقق ساخته بود. نتایج پژوهش با استفاده از شاخص های آمار توصیفی تحلیل شدند.
عمده ترین یافته های پژوهش بیان گر آن بود که: .1 کتاب های دوره ی متوسطه، 729 مرتبه به بعد فرهنگی اهداف مصوب، توجه کرده بودند. .2 میزان توجه در کتاب های؛ پایه های اول، دوم، سوم و چهارم دوره متوسطه به ترتیب 169، 195، 128 و 237 مرتبه بود. .3 بیشترین فراونی مشاهده شده، مربوط به کتاب ادبیات فارسی پایه چهارم با 220 مرتبه بوده است .4 در کتاب های دین و زندگی پایه های؛ اول، دوم، سوم و کتاب زیست شناسی پایه اول، توجهی به بعد فرهنگی اهداف مصوب، نشده است. .5 در مجموع، وضعیت میزان توجه به بعد فرهنگی اهداف مصوب، در کتاب های درسی دوره متوسطه، در حد پایین قرار داشته است.
مقدمه
فرهنگ، بخشی از معرفت است که در ذهنیت مشترک افراد و یا جامعه و یا در زیست جهان افراد وارد شده است. مراد از معرفت در این عبارت، تنها آگاهی ذهنی، تصوری یا تصدیقی نیست. مراد، معنای عامی است که احساس، عاطفه، گرایش، اعتقاد، عادات و آداب را نیز فرا میگیرد. هر نوع آگاهی، اعم از اینکه در حد یک تصور ساده باشد و یا آنکه در درون شخصیت و وجود افراد رسوخ کرده و عزم و جزم آنها را در خدمت و یا در تقابل با خود گرفته باشد، هنگامی که صورتی جمعی پیدا کند، در قلمرو فرهنگ واقع میشود
اهمیت فرهنگ را به طورکلی می توان در دو جنبه خلاصه کرد، نخست جایگاهی که فرهنگ در هویت و موجودیت جامعه دارد و دیگری نقشی که فرهنگ در پیشرفت و توسعه پایدار جوامع ایفا میکند. حضرت امام خمینی - ره - میفرمایند: »بیشک والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد فرهنگ آن جامعه است.اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد. فرهنگ اساس ملت است، اساس ملیت یک ملت است، اساس استقلال یک ملت است، میتوان گفت فرهنگ مبدأ همه خوشبختیها و بدبختیهای یک ملت است. بنابراین رأس همه اصلاحات، اصلاح فرهنگ است
از اقدامات مهم و تأثیر گذار بر اصلاح و توسعه فرهنگی، زمینه سازی تربیت فرهنگی در عرصه هایتمّدن سازی مطلوب اسلامی ایرانی، ذوب نشدن در ساخت روابط موجودتمدّن غربی، حضور فعال در پی ریزی مهندسی فرهنگی و مقابله در برابر هجمه فرهنگی استعمار مدرن است که باید توسط نظام آموزش و پرورش اعمال گردد. در نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران که بر مبنای جهان بینی اسلامی استوار است؛ انسان مطلوب دارای خصوصیات و ویژگی هایی است که مبانی نظری آن در قرآن کریم و نمود عملی آن، تنها در وجود مقدس پیامبر اعظم - ص - و اهل بیت - ع - تبلور یافته است
از مهم ترین ابزارهای پرورش انسان مطلوب، می توان به تربیت فرهنگی اشاره نمود. تربیت فرهنگی نظام واره خاصی است که با هدف افزایش آگاهی و کسب التزام افراد نسبت به ارزش های فرهنگی صورت میپذیرد
فلسفه وجودی تربیت فرهنگی به این است که زمینه رشد توانمندیهای فطری را فراهم سازد و نگذارد عوامل محیطی و نظام های تربیتی غیرصحیح، در انسان تأثیر منفی گذارده و او را به بیراهه بکشاند و موجب خسران وی شوند
در نظام آموزشی کشور ما نقش برنامه های درسی 4 که از سوی متخصصان تعلیم و تربیت طراحی، تولید و پیشنهاد می گردد، در تربیت فرهنگی انکار ناپذیر است، زیرا برنامه درسی هسته مرکزی »تربیت« را شکل داده و موثرترین وسیله جهت هدایت رشد همه جانبه افراد است
در میان عناصر مهم هر برنامه ی درسی محتوا5 که در بردارنده دانش ها - حقایق، تبیین ها، اصول، تعاریف - ، مهارت ها و فرآیندها - خواندن، نوشتن، حساب کردن، تفکر منطقی، تصمیم گیری، ایجاد ارتباط - و ارزش ها - خوب و بد، صحیح و غلط، زشت و زیبا - است، جایگاهی اساسی دارد
البته هر محتوایی، برای ارائه به دیگران نیازمند ابزار و وسایلی است که اطلاعات و داده ها در آن ها نگهداری شده و منتقل می شوند. این ابزارها و وسایل؛ رسانه های آموزشی نامیده می شود
از پرکاربردترین و مهم ترین رسانه های آموزشی در نظام های آموزشی کشورهای مختلف جهان، به ویژه نهاد آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران کتاب درسی6 است که سند مکتوب و مدون تعلیم وتربیت محسوب میشود و فعّالیتها و تجارب یادگیرندگان، بر محور آن سازماندهی می گردد
یونسکو - 2005 - دستیابی به اهداف پرورشی جامعه که بهصورت اهداف آموزشی و در قالب کتابهای درسی و محتوای تعیینشده منعکس میشوند را، آرمان هر نظام آموزشی لحاظ می کند. اگر برنامه درسی و محتوای کتابهای مربوط، هماهنگ و همسو با اهداف کلی و جزئی نظام نباشد، نمیتوان نسبت به تحقق هدفهای مورد انتظار امیدی داشت. موفقیت یک نظام آموزشی در گرو هماهنگی اجزای متشکله با یکدیگر و همسویی آنان در جهت تحقق هدفها و تناسب آن با ویژگیهای خاص مخاطبان آموزشی است
اطمینان از این تناسب، نیاز به بررسی و تحلیل محتوا7 دارد. این تحلیل به دستاندرکاران و مؤلفان کتابهای درسی کمک میکند تا در هنگام تدوین، گزینش و انتخاب محتوای کتابهای درسی دقت بیشتر نموده تا ضمن تسهیل یادگیری، زمینه پیشرفت تحصیلی دانشآموزان را فراهم آورند. در حقیقت تحلیل محتوا کمک میکند تا مفاهیم، اصول، نگرشها، باورها و کلیهی اجزای مطرحشده در قالب درسهای کتاب مورد بررسی علمی قرار گیرد و با هدف-های برنامهی درسی، مقایسه و ارزشیابی شو
در بررسی پیشینه پژوهش مشخص شد؛ پژوهشی که به طور اخص به تحلیل محتوا در اهداف مصوب فرهنگی بپردازد وجود ندارد. اما در ادامه به برخی از آن ها به عنوان شاهد اشاره می شود. نتایج پژوهش یزدانی و حسنی - 1390 - تحت عنوان »بررسی میزان انطباق اهداف راهنمای برنامه های درسی - دوره ابتدایی و راهنمایی - با اهداف مصوب شورای عالی آموزش و پرورش « حاکی از آن است که در مجموع % 44 از اهداف مصوب این دوره ها با هیچکدام از اهداف راهنمای برنامه های درسی پوشش داده نشده و اهداف تدوین شده اغلب در حوزه شناختی و مهارتی است.
یافته های تحقیق پارسا - 1387 - که با عنوان »سنجش میزان مطلوبیت تحقق اهداف آموزش متوسطه« صورت پذیرفت، نشان می دهد که به عقیده آزمودنی ها - دبیران، مربیان و اولیاء و کارشناسان - نظام آموزش متوسطه در بین طبقات هشت گانه ی اهداف، در تحقق اهداف فرهنگی و اجتماعی موفق تر از سایر حیطه ها عمل کرده است و در تحقق اهداف سیاسی و اقتصادی نتوانسته است به خوبی به سایر اهداف عمل کند.
هاشم زاده - 1387 - در پژوهشی با عنوان »بررسی میزان تحقق اهداف دوره ی راهنمایی تحصیلی از دیدگاه افراد مرتبط در استان قم« نشان داد که میانگین کل تحقق اهداف دوره ی راهنمایی 73/5 درصد می باشد و بین نظرات معلمان، دانش آموزان و والدین تفاوت معناداری وجود دارد. معلمان کمترین نمره و والدین بیشترین نمره را به میزان تحقق اهداف دوره ی راهنمایی داده اند.
همچنین در بین اهداف، بیشترین میزان تحقق اهداف در اهداف سیاسی با 77/25 درصد، اهداف اعتقادی با 77 درصد و اهداف اجتماعی با 76/5 درصد و کمترین تحقق در اهداف فرهنگی- هنری با 71/5 درصد و اهداف علمی-آموزشی با 69/25 می باشد.
کریم پور - 1380 - در پژوهشی با عنوان »بررسی قابلیت اجرایی اهداف آموزش و پرورش دوره متوسطه « به این نتیجه رسید که اهداف فرهنگی، در حد کمتر از متوسط - 1/90 - ، قابلیت اجرایی داشته است.
یافته های پژوهش خضرلو - 1374 - با عنوان »بررسی نحوه تألیف کتاب دانش اجتماعی« حاکی از آن است که گرچه کتاب تعلیمات اجتماعی سال اول متوسطه در راستای اهداف آموزش و پرورش و تأکید بر ویژگی های دانش آموزان بوده است، اما با مسائل و پدیده های اجتماعی و نیازهای فرهنگی جامعه مطابقت ندارد و محتوای کتب نتوانسته هماهنگی لازم با مسائل و نیازهای فرهنگی و اجتماعی برقرار کند. وی علت این مشکل را ضعف پیش دانسته های دانش آموزان از مقاطع قبلی می داند.
تورن برگ و هرشل - 1982 - 9 در تحقیقی با عنوان »به موقع اجتماعی شدن جوان در گروه همسال« و اشمیت و نیل - 1999 - 10 در تحقیقی با عنوان »وظیفه مدرسه در تعلیم و رشد اجتماعی دانش آموزان « به این نتیجه رسیدند که مدرسه عامل مهم و تأثیر گذاری بر رشد فرهنگی و اجتماعی دانش آموزان است.
در پژوهشی های دیگر نیز مانند میدگلی و اندرمان - 2003 - 11، نیمی و جون - 1993 - 12 و ریبا - 1997 - 13 اهمیت انتقال مفاهیم و ارزش های فرهنگی از طریق محتوای دروس - کتاب ها - بسیار مهم توصیف شده اند.
با توجه به نقش کتاب های درسی، در شکل دهی باورها و ارزش ها و ضرورت وجود محتوای مناسب اهداف مصوب و تعیین شده از طریق دروس مختلف؛ مسئله اصلی پژوهش آن است که میزان توجه کتاب های درسی دوره متوسطه سال 1392 نسبت به اهداف مصوب فرهنگی، مورد بررسی قرار گیرد تا ضمن پرداختن و روشن نمودن موضوع، تصویر مناسبی در اختیار مسئولین و برنامه ریزان فرهنگی قرار داده شود.
روش پژوهش
با توجه به تحلیل کمی، عینی و نظام دار کتاب های درسی در زمینه توجه به اهداف مصوب فرهنگی و همچنین ابزار مورد استفاده، روش پژوهش توصیفی و از نوع تحلیل محتوا14 می باشد.
