بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی تطبیقی جایگاه تفکر انتقادی در برنامه درسی ریاضی جدیدالتألیف - چاپ - 93 و قدیم - چاپ - 92 پایه چهارم ابتدایی با روش تحلیل محتوا است. روش تحقیق بهصورت پژوهشی بوده و جامعه آماری این پژوهش شامل یک جلد کتاب ریاضی چهارم ابتدایی در سال تحصیلی 1393-94 و کتاب ریاضی چهارم ابتدایی در سال تحصیلی 1392-93 هست. حجم نمونه برابر با حجم جامعه انتخاب گردید.
ابزارهای این تحقیق فرم تحلیل محتوا با توجه به الگوی تفکر انتقادی لیپمن با 6 زیرمولفه، سؤال کردن، تحلیل و ارزیابی، استدلال کردن، ارزیابی شواهد و اظهارات، تفسیر دادهها و قضاوت صحیح میباشد. واحد تحلیل، اهداف مصوب و تمام جملات، سؤالات و تصاویر کتاب بوده است. نتایج تحلیل حاکی از آن است که کتاب جدیدالتألیف با 674 فراوانی نسبت به کتاب قدیم با 436 فراوانی، تأکید بیشتری به تفکر انتقادی دارد. همچنین از بین 6 زیر مؤلفه، سؤال کردن بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است.
.1 مقدمه
در عصر اطلاعات افراد در هرلحظه با اطلاعات فراوان و تازهای روبرو میشوند، در چنین موقعیتی انتقال صرف اطلاعات و انباشتن ذهن از اطلاعات مرتبط و نامرتبط بازندگی واقعی باعث هدر رفتن هزینهها، امکانات و قابلیتهای افراد شده و از رشد و پویایی فرد و جامعه جلوگیری میکند. همچنین شرایط جوامع امروزی حکم میکند که افراد در معرض بسیاری از اندیشههای متفاوت و متضاد قرار گیرند، بر این اساس آنان باید بتوانند اندیشههای درست و نادرست را از یکدیگر تشخیص داده به نحو صحیح قضاوت کنند تا زندگی سالم و موفقی داشته باشند؛ بنابراین پرورش تفکر ازجمله تفکر انتقادی1 میتواند منجر به افزایش توانایی افراد در بهرهگیری از اطلاعات، ارزشیابی صحیح و نیز رویارویی با موقعیتهای مختلف زندگی گردد. »اندیشیدن« در آموزههای دینی اسلام نیز از جایگاه والایی برخوردار میباشد
انفجار دانش و دادهها همراه با رشد فناوری ارتباطات، جمعآوری، حفظ و بازیابی دادهها را افزایش داده است و درنتیجه، شیوهی یادگیری با استفاده از مهارتهای سطح بالای تفکر، چون مهارت تفکر انتقادی، ضرورت مییابد. در حال حاضر هرچه به سمت جامعه دادهها پیش میرویم، به همان نسبت مهارتهای تفکر انتقادی بهمنظور پردازش دادهها، در اولویت ویژه قرار میگیرد. بهطوریکه میتوان گفت آموزش این مهارت، از عناصر مهم اصلاح آموزشوپرورش به شمارمی رود و لازمهی این امر، قبل از هر چیز آن است که در نگرشها و عادات ذهنی یادگیرنده تغییراتی پدید آید. یکی از راهبردهای ایجاد این تغییرات، آموزش مهارتهای تفکر انتقادی است - تفنگدار،. - 1386 به همین دلیل، متخصصان آموزشوپرورش و برنامه ریزان درسی بهجای کسب حقایق علمی باید به روش کسب حقایق علمی توجه کنند و بهجای انباشت حقایق علمی در ذهن، بیاموزند که چگونهشخصاً فکر کنند، تصمیم بگیرند و درباره امور مختلف قضاوت کنند.
تفکر انتقادی ازلحاظ اجتماعی مربوط به ارتقاء فرهنگ جامعه است. این نوع تفکر به ما کمک میکند شهروندان معقول و متمدنتر باشیم. کاربرد دیگری که این نوع تفکر در جامعه دارد، ایجاد روحیه انتقادی در مردم است؛ تفکر انتقادی با ایجاد روحیه انتقادی در مردم در خدمت نظم اجتماعی قرار میگیرد، به عبارت دیگر روحیه انتقادی در شهروندان تضمینی برای نظم و قانون میگردد
لیپمن2 تفکر انتقادی را تفکری ماهرانه و مسئولیتپذیر میداند که قضاوت صحیح را تسهیل میسازد. چون بر ملاکها، خودتصحیح کننده است و به موضوعها حساس است. ازآنجاکه یکی از اهداف آموزش ریاضی در مدارس پرورش و تقویت تفکر و نقد راهحلها میباشد و آموزش تفکر انتقادی شامل ایجاد عمدی جوعدم تعادل است تا شاگردان بتوانند فرآیندهای فکری خود را اصلاح کنند. یکی از راههای آموزش تفکر انتقادی به دانش آموزان استفاده از محتوای کتاب درسی است.
آزمون و بررسی که انجمن بینالمللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی ریاضی و علوم تیمز طراحی کرده است. - IEA - درزمینه بزرگترین و مهمترین مطالعهای است که تاکنون این انجمن توانایی تجزیهوتحلیل و تفکر انتقادی درباره مسائل و ساختن نظریه انجام داده است.
مطالعات گستردهای که پاول و الدر3 در 38 دانشگاه دولتی و 28 دانشگاه خصوصی - غیرانتفاعی - که درباره اعتبارنامههای علمی اساتید دانشگاه انجام داده، نشان میدهد، باوجوداینکه همه استادان، تفکر انتقادی را بهمنزله یک هدف اولیه برای آموزش خود میشناسند و باور دارند که به خاطر آن تدریس میکنند، اما عده اندکی از آنها توانستند:
*تعریف روشنی از تفکر انتقادی ارائه دهند.
*استانداردهای عقلانی را که تفکر انتقادی بر پایه آنهاست، توضیح دهند. *تواناییهای تشکیلدهنده آن را تشخیص دهند.
*ویژگیهای عقلانی یا تمایلات مرتبط با تفکر انتقادی را موردبحث قرار دهند
حسن شعبانی - 1380 - در تحقیق با عنوان »تأثیر روش حل مسئله بهصورت کار گروهی بر روی تفکر انتقادی و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان پایه چهارم ابتدایی در شهر تهران«، نشان میدهد که روش حل مسئله به روش فعالیت گروهی نقشی ارزنده در پرورش مهارتهای تفکر انتقادی دارد. مهمترین یافته تحقیق دیگری که جعفر جهانی - 1380 - در آن بهنقد و بررسی مبانی فلسفی الگوی آموزش تفکر انتقادی لیپمن پرداخته این است که آموزش تفکر انتقادیمنحصراً از طریق فرایندهای پژوهشی ممکن میشود. پس معلمان و مجریان با عنایت به این نکته باید به پرورش روح پژوهشگر و رشد قوه تفکر دانش آموزان بپردازند.
پژوهش دیگری را فریده هاشمیان نژاد - 1380 - با عنوان ارائه و چهارچوب نظری در خصوص برنامه درسی مبتنی بر تفکر انتقادی در دوره ابتدایی با تأکید بر برنامه درسی مطالعات اجتماعی انجام داده است. در این پژوهش هشت مهارت: -1 سؤال کردن -2 تحلیل کردن - 3 ارزیابی -4 ارتباط دادن -5 استدلال کردن -6 سازماندهی مفاهیم علمی مربوط -7کاربرد واژگان انتقادی -8فراشناخت، برای تفکر انتقادی در نظر گرفتهشده است.
در مقاله حاضر به تحلیل محتوای برنامه درسی ریاضی جدید که همسو با تحول در برنامه درسی ملی تألیف شده و ریاضی قدیم پایه چهارم مقطع ابتدایی از این منظر که آیا مطالب کتب مربوط به این برنامه درسی، نحوه فکر کردن نقادانه را به دانش آموزان میآموزند یا خیر و اینکه به کدامیک از مهارتهای تفکر انتقادی در محتوای کتاب توجه بیشتر به کدامیک توجه کمتر شده است، پرداختهشده است. ازاینرو پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به سؤالات پژوهشی زیر است:
-1توجه به مؤلفههای تفکر انتقادی لیپمن در کتاب ریاضی جدیدالتألیف چهارم دبستان به چه میزان بوده است؟
-2توجه به مؤلفههای تفکر انتقادی لیپمن در کتاب ریاضی قدیم چهارم دبستان به چه میزان بوده است؟
.2 مفهوم تفکر انتقادی
تفکر انتقادیتقریباً به معنای تفکر اندیشمندانه و منطقی است که روی تصمیمگیری برای انجام دادن چیزی یا باور آن متمرکز است. از این اصطلاح این روزها بهطور گستردهای استفاده میشود -
تفکر انتقادی، نقد کردن صرف نیست ، همینطور، منظور از کلمه انتقادی در اینجا نگاه گله مندانه و شکایتآمیز هم نیست، بلکه، نگاهی تیزبینانه است
در تعریف تفکر انتقادی میگوید: تفکری است مستدل و منطقی بهمنظور بررسی و تجدیدنظر عقاید، نظرات، اعمال و تصمیمگیری درباره آنها بر مبنای دلایل و شواهد مؤید آنها و نتایج درست و منطقی که پیامد آنها است.
.3مقایسه تفکر عادی و تفکر انتقادی
لیپمن میان تفکر عادی و تفکر انتقادی تمیز قائل میشود. تفکر عادی، ساده و فاقد ملاک است اما تفکر انتقادی، پیچیدهتر و بر پایه ملاکهای عینی است. او از معلمان میخواهد تا تغییرات زیر را - از تفکر عادی به سمت تفکر انتقادی - در دانش آموزان پدیدآورند
.4 روش شناسی
ازآنجاییکه هدف این تحقیق توصیف و بیان وضعیت کتابهای درسی ریاضی پایه چهارم ابتدایی است، تحقیقی توصیفی-تحلیلی بهحساب میآید و شامل توصیف دقیقی از مؤلفههایی است که در ارتباط با مفهوم تفکر انتقادی لیپمن در کتابهای درسی ریاضی وجود دارد و ازاینرو پژوهش حاضر در گروه تحقیقات کاربردی و از نوع تحلیل محتوا4، قرار میگیرد.
دلیل استفاده از تفکر انتقادی لیپمن در این پژوهش این است که کتاب ریاضی چون بیشتر دارای مباحث فنی و عملیاتی میباشد به همین خاطر محقق بر آن شد که مفاهیم تفکر انتقادی را از یک مدل فنی و عملیاتی به اسم »الگوی تفکر انتقادی لیپمن« استخراج نماید که زیر مؤلفههای آن شامل سؤال کردن، تحلیل و ارزیابی، استدلال کردن، ارزیابی شواهد و اظهارات، تفسیر کردن و قضاوت صحیح میباشد.
.5 جامعه آماری
جامعه آماری این پژوهش یک جلد کتاب جدید و قدیم ریاضی چهارم ابتدایی است. منظور از کتاب ریاضی جدید، کتابی است که همسو با تحول در برنامه درسی ملی در سال تحصیلی 1393-94 تألیف شده است و منظور از کتاب ریاضی قدیم، کتاب موجود، قبل از تغییر در برنامه درسی ملی در اینجا سال تحصیلی 1392-93 میباشد.
